Digel ku coxrafiyaya destanê, coxrafiyaya kurdan e û gelek motîf, bûyer û kesayetên destanê dişîbin destanên kurdî û navên wekî ‘Mehabad’ê di destanê de derbas dibin jî, bi zanîna me heta niha lêkolînek li ser ‘Wîs û Ramîn’ ji aliyê kurdan ve ne hatiye kirin. Tekane xebata bi zimanê kurdî, ya derbarê ‘Wîs û Ramîn’ de, bi zanîna me, wergera rîwayeta ‘Wîs û Ramîn’ ya Gurganî ye bi zimanê kurdî (soranî) ku ji aliyê Necmedîn Cebarî ve hatiye amadekirin û sala 2020an çap bûye.
Yek ji destanên nasrav ên Îrana berî îslamê, destana ‘Wîs û Ramîn’ e. Destana ‘Wîs û Ramîn’ carna wekî romansekê jî tê binav kirin. Wekî Sadiq Hîdayet jî dibêje, rîwayeteke taybet e. Li gor Sadiq Hîdayet, ‘Wîs û Ramîn’ di wateya modern ya peyvê de, romanek e û tiştê ku ‘Wîs û Ramîn’ ji çîrokên din ên romantîk ên kevin cuda dike, naveroka wê ye. Ji ber ku berevajî çîrokên evînî yên kevn, mijara ‘Wîs û Ramîn’ pir bi rehetî/gustaxî hatiye hilbijartin.
Pêşî em bi kurtî behsa naveroka destanê bikin, paşê hewl bidin xalên wê yên girîng berceste bikin:
“Di cejna biharê de (Newroz?) Şahê Merwê, Şehrûya şahbanûya bedew a Mehabadê dibîne û aşiqê wê dibe. Lê Şehrû eşqa wî qebûl nake, ji ber ku jineke zewicî ye û hem jî emirdirêj e. Lê Şahê Merwê ku mirovekî şehwetbaz e, dev ji wê bernade û dixwaze herî kêm bi keçeke wê re bizewice. Şehrû bi fikra ku êdî di vî temenî de ne mumkin e ku ducanî bibe, soz dide ku eger rojekê keçikeke wê çêbe, wê bide Şahê Merwê. Lê piştî demekê Şehrû ducanî dibe û keçikeke pir bedew û delal tîne diyayê. Navê wê dikin Wîs û wê didin dadokekê da ku wê perwerde bike. Wîs li cem dadokê, ligel ‘Ramîn’ê birayê biçûk yê Şahê Merwê mezin dibe. Sal derbas dibin û Wîs digehîje temenê zewacê. Şehrû dixwaze wê bide Vîroyê birayê wê. Lê Wîs nerazî ye. Dema Şahê Merwê ji vê bûyerê hay dibe, soza dayî tîne bîra Şehrûyê. Lê ne Şehrû û ne jî Wîs ji vê zewacê razî ne. Şahê Merwê arteşa xwe amade dike û êrişê wan dike. Di dema şerî de, Qarenê Şahê Mehabadê, mêrê Şehrû jî tê kuştin. Paşî Şahê Merwê dîyariyan ji Şehrû re dişine û dîsa daxwaza xwe ya zewacê tîne zimên. Vê carê daxwaza wî tê qebûl kirin. Şahê Merwê birayê xwe ‘Ramîn’ dişîne da ku bûkê bîne cem wî. Ramîn ligel Wîs, tevî karwanî dikeve rê ji Mehabadê ber bi Merwê ve. Lê di rê de, ji nişka ve bayek radibe û perdeya erebeya Wîsê vedibe. Ramîn bi nihêrîna yekem, evîndarê Wîsê dibe û tê bîra wan ku ew bi hev re mezin bûne. Wîs, mecbûr, bi Şahê Merwê re dizewice. Lê Wîs bi behaneya şîna bavê xwe, Şahî ji xwe dûr dixe û ji dadoka xwe dixwaze rêyeke bibîne da ku wê ji Şahî xilas bike. Dadok efsûnekê amade dike û hêza zayendî ya Şahî hildiweşîne. Dema ku Şah ji evîna Wîs û Ramîn haydar dibe, hêrs dibe û wan tehdit dike. Wîs û Ramîn ji welatî direvin lê Şah wan peyda dike û vedigerîne û wan ji hev cuda dike. Ramîn di nav xema evînê de dişewite, çengekê çêdike û ji bo Wîsê stranan distire. Şah dîsa wî tehdîd dike. Bi pêşniyara rûspiyan, Ramîn ji welatî tê aforozkirin. Ramîn terka welatî dike û bi keçeke bi navê Gul re dizewice da ku Wîsê ji bîr bike, lê bi ser nakeve û Gul jî wî berdide. Ramîn biryar dide ku bi dagirkirina bajarî xwe bigehîne maşûqa xwe. Şeveke ku Şah çûye nêçîrê, bi çil zelamên ku cil û bergên jinan li xwe kirine, êrişê koşka Şahî dike û wî cihî talan dike. Piştî dagirkirina koşkê, Ramîn xwe ji bo şerê li hemberî Şahî amade dike lê beriya şerî, berazek êrîşî Şahî dike û wî dikuje. Bi mirina Şahî, Wîs û Ramîn digehijin hev û bi salan, bi hev re dijîn heta ku pîr dibin û giyanî xwe wenda dike. Ramîn, bi xemgîniyeke mezin, wê dixe gorê û xwe jî sê salan li kêleka gorê, di perestgeha agirî de dimîne heta ku giyanê xwe teslîm dike”.
Mixabin guhertoya Pehlewî ya ‘Wîs û Ramîn’ negehiştiye ber destên me. Destan ji aliyê Fexredîn Es’edê Guganî (ss. 5a koçî) ve bi helbestkî, bi farisî hatiye honandin.
Nîqaş li ser tarîxîbûn an xeyalîbûna kesayetên ‘Wîs û Ramîn’ hêj berdewam e. Bi heman awayî, serdem û coxrafiyaya çîrokê jî bûye mijara lêkolînên cuda û niqaşên dûr û dirêj. Daneyên çavkaniyên kevn û lêkolînên dawî hin xalên girîng zelal dikin ku:
Bi 100TLyan (3 Dolar) bibe abone. Ji bo medyaya Kurdî ya serbixwe #MeTuHeyî, heger ji te neyê 100 TLyan bidî, her tişt ji bo te belaş e lê heger tu bikarî heqê keda Kurdî bidî kerem bike bibe abone.
‘Wîs û Ramîn’, destaneke serdema Partî/ eşkanî ye. Yekem nivîskarê ku vê xalê erê dike Hemdullah Mustewfî (ss. 13-14) ye. Mîrxund (ss.15) jî di Rewzetu’ul-Sefayê de behsa Partîbûna vê dike. Minorsky, Mehcûb û Xaliqî Mutleq jî xwedî heman nêrîn in. Li gor Minorsky berhem li ser ‘pehlewiyek’ kevn e û gelek ji beşên wê hest û helwestên ku bi ramanên zewac, jin û evînê yên serdema Îslamî re nagunce, vedibêjin. Jixwe Gurganî di destpêka ‘Wîs û Ramîn’ê de dibêje ku: “Lê zimanê vê Pehlewî ye, her kesê vê bixwîne, nikare vê fêm bike”.
Lê argumanên ku lêkolîner ji bo îsbata Partîbûna ‘Wîs û Ramîn’ bikartînin yek jî coxrafiyaya destanê ye. Ji ber ku naveroka ‘Wîs û Ramîn’ nîşan dide ku cihê ku rîwayet û bûyerên tê de diqewimin, ji coxrafiyaya rojhilatê Xorasanê heya welatê Medyayê ye. Bûyerên çîrokê di nav du navendên coxrafiyayî de diqewimin: Xorasan û Medya. Di heman demê de, sîstema hikimdariyê ku di pêvajoya çîrokê de tê behskirin, pergalek e ku tenê di serdema Partî de tê dîtin. Navên taybet yên ku di çîrokê de hatine bikaranîn, çi navên coxrafî bin û çi navên kesan bin, aîde serdema Partî ne.
Lê digel ku coxrafiyaya destanê, coxrafiyaya kurdan e û gelek motîf, bûyer û kesayetên destanê dişîbin destanên kurdî û navên wekî ‘Mehabad’ê, wekî welatekî di destanê de derbas dibin jî, bi zanîna me heta niha lêkolînek li ser ‘Wîs û Ramîn’ ji aliyê kurdan ve ne hatiye kirin. Tekane xebata bi zimanê kurdî, ya derbarê ‘Wîs û Ramîn’ de, bi zanîna me, wergera rîwayeta ‘Wîs û Ramîn’ ya Gurganî ye bi zimanê kurdî (soranî) ku ji aliyê Necmedîn Cebarî ve hatiye amadekirin û sala 2020an çap bûye.
Çavkanî
Cebarî, Necmedîn, Wîsê û Ramîn, weşanên Gotar, Seqiz, 2020.
Gurganî, Fexredîn Es’ed, Wîs û Ramîn, amd. Fexredîn Es’ed Gurganî, amd. M. Rewşen, Sedayê Muasir, Tehran, 1377.
Hidayet, Sadiq, “Çend Nukte Derbarêy Wîs û Ramîn”, di Wîs û Ramîn, amd. Fexredîn Es’ed Gurganî, amd. M. Rewşen, Sedayê Muasir, Tehran, 1377, rr. 381- 415.
Minorsky, V., “Vîs û Ramîn, a Parthian Romance”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol 11, No. 4, 1946, rr. 741-763.Xaleqî Mutleq, C., “Bîjen û Menîje ve Wîs û Ramîn, Muqeddemeî ber Edebiyatê Partî”, Îranşinasî, şomarê 6, Tabistan 1369, rr. 273-298.
Weşanên dawiyê
Nivîskar28/05/2024Şahnameyên Kurdî çi ne, kîjan in û Geşedanên Wê
Nivîskar21/05/2024Têbînî li ser Tarîxa Kevneşopiya Destanan di nav Kurdan de 13: Serdema Îslamî > Şahnameyên Farsî
Nivîskar14/05/2024Têbînî li ser Tarîxa Kevneşopiya Destanan di nav Kurdan de 12: Pexşanên Serdema Sasaniyan
Nivîskar07/05/2024Têbînî li ser Tarîxa Kevneşopiya Destanan di nav Kurdan de 11: Bundehiş
