Digel ku mijara van her sê belgeyan ne edebiyat e jî bi taybet ji bo kurdan û lêkolînên kurdî pir giring in. Zîra ev sê belge, li şikefteke hêrêma Hewramanê ya Kurdistanê hatine dîtin û li derdorên akademîk ên Rojavayî jî wekî “Çermnivîsên Hewraman a Kurdistanê“ (Parchments of Avroman of Kurdistan) tên nasîn. Hebûna van belgeyan dikare derbarê tarîxa zimanê kurdî û tarîxa kevneşopiya nivîsandinê ya coxrafiyaya kurdan de sûdmend be.
***
Wekî tê zanîn Împaratoriya Hexamenişî (559 b.z.-330 b.z.) ku bi destê Kûruşê Mezin (600 b.z.-530 b.z.) piştî Împaratoriya Medan hatibû damezirandin, ji aliyê Îskenderê Mekedonî (m. 323 b.z.) ve bi dawî bû. Yekane nivîsên ku ji serdema Hexamenişiyan gehiştine îro Ketîbeyên (lewha) li ser keviran in ku di herêmên cuda yên coxrafiyayê Împaratoriya navborî de tên dîtin. Yên herî nasrav Ketîbeya Erşam ( 559-530 b.z.) li Hemedanê, Ketîbeya Kûruş (559-530 b.z.) li Deşta Murxabê Fars, Ketîbeya Dariyûş (522-486 b.z.) li Bîstûn a Kirmanşahê, Ketîbeya Xeşayarşa (486-465 b.z.) li Wanê û hwd in. Mijarên sereke yên van Ketîbeyan jî bi piranî pesnê Ehûra Mezda, neslê Padişah û serkeftinên wî, sînorên Împaratorî û hwd in. Yanî, bi gotineke din rasterast bi edebiyatê ve ne girêdayî ne. Ji ber vê sedemê jî behskirin li ser edebiyata serdema Hexamenişî (ji aliyê mijar û cureyê ve ) zehmet e. Lê eger em serdema berî Hexamenişiyan (serdema Med) û serdemên piştî wê bidin ber çavan, dikare bê gotin Hexamenişî jî xwedî kevneşopiyeke edebî ya devkî bûne.
Piştî mirina Îskender (323 b.z.) axa Îranê ket destê paşgirên wî ku desthilatdariya wan wekî împaratoriya Selewkî tê nasîn. Ev Împaratorî heta sala 247an berî zayînê, di hewza Îranê de, heta serhildana Ereşkê Partî û damezirandina Împaratoriya Part an Eşkanî (247 b.z.-224 z.) dewam dike.
Li gor jêderên tarîxî, tu berhemeke edebî (dînî an ne-dînî) bi zimanê Partî, ku wekî Pehlewîya Partî an jî wekî Pehlewîk tê binavkirin, negihîştiye ber destên me.
Belge/nivîsarên herî kevn ku bi vî zimanî hatine dîtin, sê çermnivîs in ku li ser çermê xezalê hatine tomarkirin. Naveroka van sê belgeyan derbarê danûstandina erd/axê de ye, ku îro li muzexaneya Brîtanyayê tên parastin û ji aliyê lêkolînerên wek Ellias H. Minns, A. Cowley û C.J. Edmonds ve bûne mijara lêkolînan.
Digel ku mijara van her sê belgeyan ne edebiyat e jî bi taybet ji bo kurdan û lêkolînên kurdî pir giring in. Zîra ev sê belge, li şikefteke hêrêma Hewramanê ya Kurdistanê hatine dîtin û li derdorên akademîk ên Rojavayî jî wekî “Çermnivîsên Hewraman a Kurdistanê“ (Parchments of Avroman of Kurdistan) tên nasîn. Hebûna van belgeyan dikare derbarê tarîxa zimanê kurdî û tarîxa kevneşopiya nivîsandinê ya coxrafiyaya kurdan de sûdmend be.
Lê eger em bixwazin vegerin ser kevneşopiya edebî ya serdema Partî, dîsa em mecbûr in herin ser agahiyên çavkaniyên Yewnanî û hin çavkaniyên Manîkeîzmê. Li gor agahiyên ji aliyê çavkaniyên Yewnanî ve hatine dayîn, em dizanin ku edebiyata serdema Partî jî, mîna piraniya edebiyata Îranê ya berî Îslamê, li ser bingeha kevneşopiya devkî hatiye avakirin û sing bi sing û nifş bi nifş derbas bûye.
Agahiyên berdest û lêkolînên nû du xalên giring yên derbarê kevneşopiya edebî ya serdema Partî de nîşan didin:
– Hebûna kom/çîneke taybet bi navê “gosan“ ku karê wan vegotin û vegêrana rîwayetên destanî bûye.
– Hebûna rîwayetên destanî/evînî ku hin varyantên wan îro di nav milletên Îranî de, bi taybet di nav kurdan de, bi heman nav û heman naverokê dewam dike.
Ev hersê riwayet/berhem ku koka Partîya van hatiye îspatkirin ev in: “Wîs û Ramîn“, “Bîjen û Menîje“, “Xudayname“. “Wîs û Ramîn“ û “Bîjen û Menîje“ du destanên lehengî/evînî ne ku di edebiyata Îranê de tên nasîn. Digel ku versiyonên van yên Partî negehiştine ber destên me jî her du destan bi zimanên îroyîn mewcûd in. “Xudayname“ jî berhemek lehengî ye ku wekî bingeh û çavkaniya hemî destanên Îranî, Şahnameyên Kurdî û Şahnameyên zimanên din ên Îranî tê qebûlkirin.
Di nivîsên bê de, em ê behsa van her sê berheman û kevneşopiya “Gosan“ (Hozan ?) û têkiliyên van yên bi çanda kurdî re bikin.
Çavkanî
Cowley, A., “The Pahlavi Document from Avroman“, The Journal oft he Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, Apr., 1919, rr. 147-154.
Edmonds, C.,J., “The Place Names oft he Avroman Parchments“, Bulletin oft he School of Oriental and African Studies, University of London, Vol., 14, No. 3, 1952, rr. 478-482.
Minns, Ellis, H., “Parchments of The Parthian Period From Avroman In Kurdistan“, The Journal of Hellenic Studies, Vol. XXXV., London, 1915, rr. 22- 65.Tefezzolî, Ehmed, Tarîxê Edebiyatê Îran Pîş ez Îslam, Suxen, Tehran, 1376/1997.
Ji ber krîza aborî ti xebatkarên daîmî yên Botan Timesê nînin. Murat Bayram bi dildarî weşanê didomîne. Heger hûn bixwazin em li ser pêyan bimînin piştgirîya me bikin. Ji bo piştgirîyê bibin abone. Ji 200 hezar xwendevanên me û 5 hezar şopînerên qenala me ya YouTubeyê li ser hev 500 kes bibin abone em dikarin li ser pêyan bimînin.