Bi rêya analojiyê, bi gireyên heyî yên kurmancî me peyv jî darêştine. Wekî çawan ku zembîlfiroş û gulfiroş di zimanê me de hene em dikarin ji ber wan mastfiroş û şîranîfiroş jî çêkin, çawan ku palanker û zîvker hene em dişên înkarker jî durist bikin, çawan ku cotkar, xizmetkar hene em dikarin tamîrkar jî li ber çêkin.
***
Wekî gelek nirxên me û tiştên aîdê me, zimanê me jî hingî bi propangandaya bêbinî û bêpalpişt li pêş çavên me hatiye reşkirin, bi me bi xwe re jî baweriyeke wisan çêbûye ku li gorî ya serdestan zimanê me jî qels û lawaz e. Ev zimanê hanê bi kêrî tu tiştî nayê û tu tişt jî pê nayê kirin. Min navê ez behsa kart û kurtê, gotina ku kurdî zimanekî col î ji farisî, erebî û tirkî ye bikim. Jixwe ev angaştên ku ji binî ve derew in, cihê layiqî xwe dîtine. Îcar xwediyê van îdiayan û mêjiyên înkarker bi gotina ku kurdî ne zimanê medeniyetê ye dest bi propagandayeke din kirine ku zanist pê nayê kirin û kesên bi vî zimanî perwerde bibin û bixwînin dê bêkar bimînin. Ew çi bikin bila bikin, bi çi dixwazin rastiyê binixêmin bila binixêmin lê roj bi bêjingê nayê girtin/veşartin û ev hemû behane jî dê wekî yên din ser negirin.
Sedema ku min bi van gotinan dest pê kir heye ku bi rewşa zimanê me ve eleqedar e. Ez piçekê behsa serpêhatiya xwe ya amadekirina ferhengan bikim. Min pêşî bi Ferhenga Tirkî -Kurdî ya Mezin dest bi xebata xwe kir û ew di hezîrana 2000’î de çap kir ku zêdetirî berginda 40 hezar peyvên tirkî û bi hezaran jî biwêjên tirkî li xwe digirtin. Piştî vê îcar min zend û bendên xwe hildan û xwe li amadekirina Ferhenga Kurdî-Tirkî ya Mezin qerase kir. Ew jî di meha nîsana 2004’an de hat weşandin. Ev ferheng jî wek serê madeyê 131 hezar û 266 peyv û 35 hezar jî berdewamiya madeyê, tevî hev ji 166 hezar madeyan pêk dihat. Çapa berfirehkirî ya vê ferhengê di sibata 2022’yan de hat kirin û îcar tê de 175 hezar û 358 serê madeyê (tevî varyantan) û 48 hezar û 735 jî dawiya madeyê hene ku bi tevahî ji 224 hezar madeyan zêdetir e. Di pey wan re ferhenga min a Kurdî-Tirkî, Tirkî-Kurdî ya navincî jî di çiriya paşîn a 2007’an de hat çapkirin. Her sê jî ji hêla Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê ve hatin weşandin.
Di dema amadekirin û piştî derçûna van ferhengan de jî hin pirsên wisan ji min dihatin kirin ku hema bibêje min ew ji xwe nekiribûn. Wekî van pirsan: Di kurdî de çend hezar peyv hene, ew hemû bi kurdî ne, ji kîjan zimanan peyv di zimanê me de hene, tenê te yên kurdî hildane ferhengê, ma ew qas peyv di kurdî de hene, te ew ji ku anîn, ma tu peyvan çêdikî?.. Pirsa ecêb jî ya dawiyê bû ku ji min dihat pirsîn. Ne bi tenê kurdan, ên ne kurd jî ev pirsa hanê ji min dikirin. Bersiva min jî bi kurtî ev bû. Carekê ez tenê ferhengên kurmancî- tirkî, tirkî-kurmancî amade dikim, loma bersiva bê di kurdî de çi qas bêje hene, ez jî pê nizanim. Heta ez bi yên kurmancî jî nizanim. Her wiha ji kîjan zimanan peyv di kurdî û zaravayê kurmancî de hene, bersiva wê jî li ba min bi temamî tune ye. Heta ku xebatên etîmolojîk ên bi berfirehî li ser kurdî neyên kirin ev yek aşkera nabe. Li hêla din, çi peyvên ku di kurmancî de hebin -helbet ez behsa zimanê şikestî, derbexwarî, tehdelêbûyî, asîmîlebûyî nakim- ez wan dixim nav ferhengê. Ji ber ku qet nebe em baş pê bawer in tu zimanek bi temamî ne saf û xwerû ye.
Pirsa dawî, ya ecêb ku baweriya kurdan bi xwe jî pê nedihat ew pirs bû ku ka di kurdiya kurmancî de ew qas bêje, qalib, biwêj û gotinên pêşiyan hene. Min di ferhengên xwe de çavkanî û referans nîşan dane. Min ew hemû ji nav kurdiya kurmancî hildane, ji cihekî din neanîne. Osman Sebrî ji Celadet Bedirxan neqil dike, dibêje ku wî gotiye zimanê me wekî çewalê kayê li ser behrê hatibe rijandin û pêlan lê xistibe, her libekê bi cihekî ve biribe, em îroj bi pey wan ketine ji ber pêlan didin hev û din. Me heta îroj jî bi tevahî zimanê xwe qeyd nekiriye û berhevkarî, lêgerîn û lêkolîna di vî warî de hîn jî berdewam e.
Ez bêm ser gotina çêkirina peyvan. Bi rêya analojiyê, bi gireyên heyî yên kurmancî me peyv jî darêştine. Wekî çawan ku zembîlfiroş û gulfiroş di zimanê me de hene em dikarin ji ber wan mastfiroş û şîranîfiroş jî çêkin, çawan ku palanker û zîvker hene em dişên înkarker jî durist bikin, çawan ku cotkar, xizmetkar hene em dikarin tamîrkar jî li ber çêkin û hwd. A giring darêştina bêjeyan a li gorî mentiqa zimên e. Ma ew ên ku ferheng amade kirine, heta kesên ku bi kurdî re eleqedar in, pê dinivîsîn û berheman diafirînin, kes ji wan hene ku wan tişt li zimanê xwe zêde nekiribin, têgih û term çênekiribin? Bila ev jî pirsa min be…
Aya kîjan ziman heye ku ji roja peyda bûye heta roja îroj dest lê negeriyabe, çemk, têgih û term jê re nehatibin çêkirin, peyv lê nehatibin zêdekirin, bi awayekî îradî midaxele lê nehatibe kirin? Hîç tune ye. Lê bi ya min mesele ne ev e, heta ne zengîniya gencîneya zimên e jî. Dewlemendiya zimanekî, bikêrbûna zarekî bi bikaranîna wî ya di her warî de, bi hilberandina her cure berhemên bi wî zimanê, bi perwerdeyê pêk tê. Zimanê ku neyê bikaranîn gencîneya xwe ya heyî jî ji dest dide, qels dikeve û heta ya heyî jî winda dike.
Zimanê me têra xwe heye, yên di vî warî de qîm nake, ne kafî ye em in. Divê baweriya mirov bi zimanê mirov hebe û tu zimanekî xizan jî tune ye. Her ziman xwedî behreya geşbûn û bipêşketinê ye. Tenê jê re xwedîbûn lazim e. Pax bi gotin û reşkirina serdestan nekin, ew karê îdeolojiya xwe dikin, zimanê xwe şîrîn, ê mirov tehl dikin, xwe mezin û mirovî jî biçûk didêrin. Mezinatî û quretiyê bi yê xwe dikin da ku em dev ji yê xwe berdin û xwezî bi yê wan bînin.
Çawan ku gîsîn zengarî nabe, çawan ku çiraya bidon diîse, ziman jî bi xwedîbûna lê, bi hezkirina jê, bi bikaranînê geş dibe, teqil li xwe dide û li esmanê jîngeha xwe, li war û wargeha xwe diçirise û diçilvile.
Ji ber krîza aborî ti xebatkarên daîmî yên Botan Timesê nînin. Murat Bayram bi dildarî weşanê didomîne. Heger hûn bixwazin em li ser pêyan bimînin piştgirîya me bikin. Ji bo piştgirîyê bibin abone. Ji 200 hezar xwendevanên me û 5 hezar şopînerên qenala me ya YouTubeyê li ser hev 500 kes bibin abone em dikarin li ser pêyan bimînin.
