No fîlm hetêk ra sey fîlmêkê saynfîkşinî bi heme ecêbîya xo bale anceno la hetêk ra zî binê nê fîkşinê ecêbî de rastîya seserra Vîktorya zaf weş û zelale teswîr bîya. Bîlhesa nê serdemî de hetêk ra derheqê rewşa cinîyan de û hemverê zewacan de ewnîyayîşêko muhafazakar û komelkî est o hetêk ra zî zanist û hunerî de averşîyayîşê neweyî virazîyayêne ke hemverê nê pergalê pûç û gemarinî de vindenê.
***
Pınar Yıldız
Rojêk rojanê peynîya hewteyî ra yew o. Bêvengî, rehetî û hetêk ra zî qesawetê roja yewşemeyî seke her cayê keyeyî ra vila bîyo. Waya mi qehweyê tirkan virazena, nîyetê mi est o ke ez vejîya teber qehweyê fîltreyî bişima. La ez rewne ra yo nêameya Dîyarbekir, biney zerrîya maya mi menda coka seke ez nêaftarana rew vejîya teber, seba ke ma hîna zaf pîya wext vîyarnê. La a dekewta mîyanê teşqeleyê şamî ke do dolmeyan viraza. Sey zafê cinîyanê dîyarbekirijan a zî wexto ke dolmeyan viraza hema-hema heme roja xo dana ci. Yanî nê dolmeyê ma yê Dîyarbekirî hende biteferuatê welhasilî.
Wextêko derg o ke mi her ca de daşinasnayîş û reklamê fîlmê “Poor Things” (Belengazî) [1] dîyêne ke hema do sibate de bikewtêne vîzyonî. No çend hewteyî yo ke ez her ca de nê fîlmî ser o rexneyan û nuşteyan vînena. Fîlm dekewto vîzyon la Mêrdîn de ney! Ez ewnîyabîya salonanê Dîyarbekirî de zî çinîbî. Seke ez biwaza reyna şansê xo biceribna ez reyna ewnîyena sînemayan ra la ney çend salonan de fîlm çin o. Aha! Mi salonêk de dî, sînemaya merkezê dayîş-girewtişî yê “Forum”î de, tenya uca de. Hîrê seansî est ê. Ez biresa seansê 16:15 baş beno, seanso bîn erey dest pêkeno û fîlm zî derg o do erey biqedîyo. La hetêk ra zî çimê mi dolme yê ke yenê amade kerdene, înan de yo, ez do germa-germ nêresa ci. Ez nika veyşan nîya la badê ez do veyşan biba û roja ke keye de dolmeyê bibê seke sey qayîdeyêkê nuştekî ganî kes teber de werd nêwero. Esas ewro nîyetê mi bî ez şora mîyanê Surî la ez do erey bimana, baş o ke ez rasterast şêra sînema.
Ez dekewna zereyê “Forum”î, zaf qelebalix o. Mi qehweyêk herîna, hema ke qehweyê mi nêqedîya ez bi qehweyê xo kafeyî ra vejîyaya. Qata cêrî de bazarêko taybet est o. Ez vana qey çend bajaranê cîyayan ra tayê rotoxî ameyê û mehsulanê taybetan yê bajaranê xo roşenê. Her kes çîyêk tahm keno yan herîneno. Ez verê standêk ra vîyarena, Bursa ra ameyê, standê înan de tayê mehsulê mehelî est ê ke înan roşenê. Xaftela çimê mi ginenê hîrê quşxaneyanê girdan yê dolmeyan ro. Înan ra didi sarme yê la quşxaneyêk dolmeyê huşkkerde yê Dîyarbekirî yê. Di quşxaneyî nîme bîyê. Ez bi çimanê ecêbmendeyan bi vengêko bêhemdê xo berz xo bi xo vana “Şima orteyê Dîyarbekirî de dolmeyan roşenê, hem zî dolmeyanê Dîyarbekirî!” Cinîyêk bi huyayîşî vana “Willayî ma xirab zî nêroşenê, baş şinê! Ti wazena ma bidê to zî? Bi nê qisayanê xo yê peyênan seke cinî nenganê mi biçîna, ez vana: “Ney! Maya mi xora quşxaneyêk pewcena ez teber de dolmeyan biwera, a do mi keye ra biqewerna!” Wexto ke ez ver bi qatê corî şîya, qelebalix hîna zêdîya. Qatê corî de restorantanê cîya-cîyayan de ca nêmendîbî. Beno ke êdî kes nêwazeno peynîya hewteyanê xo keye de bi viraştişê dolmeyan bivîyarno. Beno ke coka Dîyarbekir de zî êdî teber de dolmeyî yenê rotene.
Wexto ke ez dekewta zereyê salona sînema hema reklaman dewam kerdêne. Mi derheqê nê fîlmî de zaf çî dîbî, bîlhesa nuşteyî la mi yew zî nêwend. Tenya ez zana ke do fîlmêko fantastîk bibo û hîkayeyêka sey “Frankenstein” ya Mary Shelly pabeyê ma ya. Ez hetêk ra zî fîlmî ra vêşêr performansê Emma Stone meraq kena. Ez vana qey nê fîlmî verê cû bi nameyê Emma Stone û o eleqeyo ke her kesî fîlmî bi “Frankenstein” ra girê dayêne bala mi antîbî. Hende! Ez fîlmî ser o êdî zaf zî nêewnîyaya çîyêk ra. La badê ke mi fîlm temaşe kerd ez ewnîyaya ke ez rejîsorê fîlmî xora fîlmê “The Lobster” (2015) ra nas kena ke hîkaye û fîlmêko balkêş bî ke badê hende serran zî vîrê merdimî de bimano. Serra 2017î de zî festîvalêkê fîlman yo ke Mêrdîn de amebî amade kerdene de “The Killing of Sacred Deer” (2017) ameybî Mêrdîn la çi heyf ke ez nêresabîya ci. (Belkî ti bi vesîleyê nê yadkerdişî nê fîlmî temaşe bika.). Detayêko bîno ke ez bi saya fîlmê “Poor Things” musaya, fîlm romanê nuştoxo îskoçij Alasdair Gray yê bi nameyê “Poor Things” (1992) ra ameyo antena. Bi saya fîlmêk nuştoxêko mi verê cû qet nêeşnawitîbî û nêwendîbî mi nas kerd û wend. Roman açarîyayo tirkî û hetê weşanxaneyê Îthakî ra newe ra çap bîyo [2]. Fîlm rasterast mûniteyê romanî ser o awan nêbîyo, rejîsor Yorgos Lantimosî no mûnite goreyê terz û uslubê xo bi şekilêkê hîna fantastîkî mûnito. No nuşte muqayesekerdişê roman û fîlmî ser o nîyo, tenya fîlmî ser o yo coka ez do nêkewa mîyanê detayan la ancax ez bieşka wina vaja ke roman detayanê cuya rojane ya Vîktoryen hîna zelal mojneno ra. La fîlm zafê hetan ra xurt o xora. Zafane adaptasyonê ke berhemanê edebîyan ra virazîyenê merdimî tatmin nêkê zî Yorgos Lantimos ma zereyê dinyaya romanî ra vejeno û beranê dinyaya fîlmê xo ma ver o akeno û ma gêno binê tesîrê xo ke fîlm xoserî û serkewtebîyayîşê xo îlan keno.
Belê helbet mi bi heyecanêk dest bi nê nuşteyî kerdîbî ke do derheqê nê fîlmî de bibo. La ez nêzana çira na reye çîyo tewr zehmet derheqê fîlmî de nuştiş bî. Her hewa ke badê ê rîpelanê corênan mi waşt ke ez nuşteyî bidomna giranîyêk amey mi ser o ronişte. Yan zî mi qet xo de mecalê akerdişê komputurî nêdî. Nê mabênî de mi nêwaşt ke ê nuşteyê ke fîlmî ser o ameyê nuştiş, ez înan ra yewî zî biwana. Tenya pawitiş bî… Yan zî qet nênuştiş… Badê çend hewteyan rojêk ver bi şanî mi o taqet xo de dî û mi nuşte wina domna: No fîlm hetêk ra sey fîlmêkê saynfîkşinî bi heme ecêbîya xo bale anceno la hetêk ra zî binê nê fîkşinê ecêbî de rastîya seserra Vîktorya zaf weş û zelale teswîr bîya. Bîlhesa nê serdemî de hetêk ra derheqê rewşa cinîyan de û hemverê zewacan de ewnîyayîşêko muhafazakar û komelkî est o hetêk ra zî zanist û hunerî de averşîyayîşê neweyî virazîyayêne ke hemverê nê pergalê pûç û gemarinî de vindenê. Esasê xo de nê fîlmî de di karakterê serekeyî zî xizmetê nê hemver vejîyayîşî kenê. Dr. Godwin Baxterî heme cuya xo seba zanistî xerc kerda. No xerckerdiş hema wexto ke Godwin yew gedeyo zaf qic bîyo dest pêkerdo. Çike pîyê ey zî doktorêko bi name û veng bîyo ke heme emrê xo hemverê îspatkerdişê rastîya zanistî de û şaşîya xurafeyan yan zî bi vatişêkê bînî rastîyanê stabîlan de dayo. Bella Baxter a ke hetê Godwin Baxterî ra ameya afirnayene (xora Bella ey sey God (Homa) name kena û wina venga ey dana) zî seke seba mîsyonê hemverê komelî de, zewacan de, nakokî û dirîtîya hemverê cinîyan de, têmîyankewtişanê cinsîyetê komelkî bimojna ra yew temsîlîyetê aye est o. Esasê xo de bedenê Bella Baxter bedenê yew cinî yo ke a hemverê nê pergalê Vîktoryenî de hîna zaf nêeşkaya xo ver bida û aye bi gedeyê pîzeyê xo întîxar kerdo. La tîya de Godwin seke sey Homayêk cuyêka bîne bexşê aye biko, mezgê geda dekeno zereyê sereyê cinî û cinî wexto ke çimanê xo akena na cuya newa de sey gedaya ke newe maya xo ra biba ya. Wexto ke Bella Baxter bi cinîtîya xo (bi cînselîya xo) hesîyena esasê xo de hîkayeya aye newe dest pêkena. Çike na cuya xo ya newa de haya Bella zafê nê qayîdeyanê komelê Vîktoryenî ra çinî biba zî a bi heme tebîîya xo (çike mezgê aye sey tabula rasa yo) dimayê nasnameyê xo yê cinîtî de wazena bikewa raywanîyêk ke pîyê aye (Homayê ke a afirnaya) zî mecbûr maneno ke paştî bido aye. Çike goreyê ey zî eke a bi xo tayê çîyan nêceribna û nêvîna çirey do tam nêba însanêk û zafê çîyan fehm nêka. Raywanîya Bella dest pêkena. Îskenderîye ra heta kerxaneyanê Parîsî raywanîyêka derge û zehmete. Bella bi heme tebîî û venganeyê mezgê gedeyêk (tabula rasa) zereyê na cuye de bi her gama xo, têwgêrayîşanê xo heme diritîya nê dewrî û bîlhesa problemanê cinsîyetê komelkî mojnena ra. Ewnîyayîşêko femînîsto sereke esasê xo de tîya de xo mojneno ra. Çike Bella ya ke qayîdeyanê komelî yê viraşteyan nêzana bi heme îçguduyanê xo yê însanî têwgêrena. O wext zî ma a cuya komelkî ya ke esasê xo de qayîdeyanê viraşteyanê ke cinîyan, feqîran, karkeran teberê xo de verdana înan ser o awan bîya, ma înan vînenê. La nê fîlmî de kes seba ê însananê ke adapteyê na cuya viraşte û xidar bîyê nêvano “poor” (belengaz). La zafê cayan de na çekuya “belengaz” seba Bella ya ke nê qayîdeyanê viraşteyan ra haya aye çin a û goreyê durtuyanê xo yê însanetî ciwîyena vajîyeno. Yanî senîn ke Foucaultî îfşa kerdîbî serdemo modern êyê ke hemverê qayîdeyanê înan de vejîyenê yan hepisxaneyan de yan zî timarxaneyan de bin çim kenê. La Bella na raywanîya derg û dila de bi aqilê xo, bi hîsanê xo yê însanîyan yê tebîîyan seke beranê nê hepisxane û timarxaneyan şiknena. Hetêk ra zî rasterast nêbo zî para pî (Homa) Godwin o ke paştîya xo daya zanistî zî nê serkewtebîyayîşê yan zî rayerê xo vînayîşê Bella de est o. Belê zafane seba ke cinîyêk nasnameyê xo, karakterê xo nas bika ganî binê sîya heme bawkanê xo ra bixelisîya. La seke ma macerayanê Bella ya ke esasê xo de gedeyêka hêdî-hêdî pîl bena û bi xo hesîna de vînenê ke her gede çi cinî çi camêrd hetêk ra zî mecburê sîya bawîyêk, Homayêk o. Beno ke tîya de averşîyayîşanê komelkî de nê rol û fonksîyonî ser o merdim bifikirîyo. Kiştişê bawîyan ra vêşêr, bedilîyayîşê înan beno ke hîna baş bibo.
No fîlm eşkeno zafê hetan ra bêro rexnekerdene û bi ewnîyayîşanê cîya-cîyayan bêro temaşekerdene. Temaşekerdişê minê verênî ra dima mi di çîyî ajandaya xo de not kerdî. O yewin wextê ci ameyo ke ez karanê rejîsor Yorgos Lanthimosî fîlmografîk sere ra temaşe bika. O dîyin naskerdişê nuştoxê romanî bî ke ez do nuştoxêk newe nas bika. Helbet nê fîlmî çîyêko bîn zî mi ro zêde kerd. Seba mi çend aktrîstê cinîyî est ê ke ê sînema de bi performansê xo bîlhesa rol ra rol bi bedilîyayîşanê xurtan seke her rolî de newe ra xo afirnenê est ê; Cate Blanchett, Natalie Portman, Tilda Swinton. Bi nê rolê xo seke Emma Stone [3] zî rayerê nê aktirîstan de ver bi ê performansê ke seke her hewe de wela xo ra newe ra xo û rolê xo biafirna. Sey vateyanê peyênan zî nê fîlmî de zaf zêde sehneyê cînselî est bî ke ez tam zî nêeşkena rasterast rexne bika. Wexto ke merdim fîlmî temaşe keno badê cû rast a zî yew ca ra pey nê sehneyan ra eciz beno. Nê sehneyî sey tekrarêkê tekrarkerdişî merdimî eciz kenê. Û merdim xo bi xo vano, “Offf, êdî wa bes bo!”. Yan zî rast a zî hende sehneyî îcab kenê? Çike hunerî de cînselî zî wexto ke munite yan zî elemantanê bînan rê xizmet biko tam cayê xo gêna. Bê nînan xam manena û merdimî eciz kena. La hetêk ra zî wexto ke wext ser ra vîyareno merdim xo-bi-xo vano, beno ke rejîsorî bizanayîş no rayer tercîh kerdo. Yanî yew seserra ke mîyanê komelî de cînselî, bîlhesa beden û cînselîya cinîyan seke çin a hesibîyena de, hemverê nê komelî de bi teşhîrkerdişê bedenê cinî û bi durtuyanê cînsî yê Bella Baxter rejîsorî ewnîyayîşê xo mojnayo ra. La na mesele de ez hema zî nêzana ke gelo ê sehneyan rast a zî ahengê fîlmî xeripnayo yan mûnite û temaya fîlmî xurt kerdo. Beno ke badê çend temaşekerdişanê bînan fikrêk merdimî de virazîyo. La fikrê mino verên no bî ke belê rast a zî hende teşhîrkerdiş îcab kerdêne gelo?
Çavkanî û Têbînî
[1] No fîlm Tirkîya de bi nameyê “Zavallılar” dekewt vîzyon.
[2] Alasdair Gray, Zavallılar, Açarnayox: Süha Sertabiboğlu, Weşanxaneyê İthaki, Îstanbul, 2024.
[3] Bi nê rolê xo Emma Stone xelata Oscarî ya kaybaza tewr başe girewt.
