Ewliya Çelebî dibêje dozdeh lîsanên kurdî hene, lê navên şazdeh heban bi rêz dike: Zaza, lolo, cîloyî, ewnikî, mahmûdî, şîrwanî, cizrewî, pisanî, sîncarî, herîrî, erdelanî, soranî, xalidî, çekvanî, imadî û rojkî. Çelebî ew wek cureyên zimanê kurdî nîşan dide, hal we ye hema hema bi piranî ew navên eşîran û yên cih û waran in.
***
Gelek seyah, oryantalîst û mîsyoneran behsa kurdan û hinekan jî ya binyada zimanê kurdî kiriye. Yek ji wan seyahan jî Ewliya Çelebî ye ku du caran li Kurdistanê geriyaye. Gera pêşî sala 1640 û ya diduyan jî sala 1655’an e. Çelebî di berhema xwe ya navdar Seyahetnameyê de, der heqê kurdan de jî cih daye gelek tiştan û li ser kurdan û zimanê kurdî agahiyên balkêş derpêş kirine.
Em serê pêşî ji gotinên wî yên li ser binyada kurdan dest pê bikin. Gava Ewliya Çelebî efsaneya li ser peydabûna zimanê kurdî vediguhêze, wek kesê çavkanî jî dîrokzanekî ermenî yê bi navê Mîxdîsî nîşan dide, lê kes pê nizane bê ka ew kî ye. Li gorî wî, di tofanê de keştiya Hz. Nuh li ser Çiyayê Cûdî rawestiyaye û wexta av vekişiyaye cara pêşî avahî li wir, bi avabûna bajarê Şirnexê hatine lêkirin. Hikumdarê bajêr jî, ji umeta Hz. Nuh Melîk Kurdîm bûye. Ev kes li serê Çiyayê Cûdî şeş sed sal jiyaye, zarokên wî jî li her derê belav bûne û wan ji zimanê îbrî (îbranî) cuda zimanekî welê afirandiye ku ne şibiyaye farisî ne jî zimanê derî.
Awayekî din ê vê rîwayetê jî wiha ye: Îcar bûyer li Meyafarqînê, bi navê xwe yê niha li Farqînê qewimiye. Melîk Kurdîm piştî şeş sed sal li ser çiyayên bilind jiyaye bi şûn de, biryar daye li Farqînê bimîne. Gava nesila wî zêde dibe, ji bo wan jî zimanek ji zimanê îbrî serbixwe, zimanê kurdî afirandiye ku ew ji zimanên klasîk ên mîna erebî, farisî, derî û pehlewî cihê ye.
Tiştê balkêş, Ewliya Çelebî ev rîwayeta hanê ne ji kurdan lê belê ji yekî biyanî neqil dike û em pê nizanin gelo ka di wê serdemê de, li nav kurdan baweriyeke wisan hebûye yan tune bûye. Lê qebûleke wisan hebûye ku kurdî zimanekî kevn û ji zimanên îbrî, erebî û farisî bi temamî cuda bûye. Li hêla din, qiyaskirina kurdî ya li zimanên din jî ne bêsedem e. Ji lew re Ewliya Çelebî ji pirtûka meşhûr a Kemal Paşazade ya bi navê “Deqaiq el-Heqaiq”ê îqtibas dike ku ev kitêb der barê zimanê farisî de hatiye nivîsîn. Li gorî hedîseke di wê berhemê de dibihure, zimanên ehlên bihiştê erebî, farisî û derî ye. Ji van veguhastinên Ewliya Çelebî wisan tê femkirin wekî wî bi xwe zimanê kurdî yek ji wan zimanê heyî yê destpêkê, heta dibe wekî ew zimanê ewilî be, pejirandiye. Li gorî baweriyeke din, îcar zimanê cemaeta Nuh jî îbrî ye.
Bi 100TLyan (3 Dolar) bibe abone. Ji bo medyaya Kurdî ya serbixwe #MeTuHeyî, heger ji te neyê 100 TLyan bidî, her tişt ji bo te belaş e lê heger tu bikarî heqê keda Kurdî bidî kerem bike bibe abone.
Bi kurtasî tiştên Ewliya Çelebî di heqê binyada zimanê kurdî de vediguhêze, wiha ye. Niha jî em cih bidin zanyariyên wî yên li ser zaravayên kurdî. Ewliya Çelebî dibêje dozdeh lîsanên kurdî hene, lê navên şazdeh heban bi rêz dike: Zaza, lolo, cîloyî, ewnikî, mahmûdî, şîrwanî, cizrewî, pisanî, sîncarî, herîrî, erdelanî, soranî, xalidî, çekvanî, imadî û rojkî. Çelebî ew wek cureyên zimanê kurdî nîşan dide, hal we ye hema hema bi piranî ew navên eşîran û yên cih û waran in. Ji bilî erdelanî û herîrî, ku ew devokên zaravayên soranî ne, yên din jî hemû bi zaravayê kurmancî dipeyivin.
Berî Ewliya Çelebî, Şerefxanê Bedlîsî di Şerefnameya xwe de (sala temamkirina berhemê 1597 e) kurd ji aliyê ziman, nerît û rewşa wan a civakî ve bi awayê kurmanc, lor, kelhûr û goran kirine çar beş. Îroj jî bi awayekî giştî zaravayên kurdî mîna kirmanckî (zazakî), kurmancî, soranî, loranî û goranî tên senifandin.
Ez dixwazim balê bikişînim ser tiştekî din jî. Gava nîqaş li ser zimanê kurdî tên kirin, nemaze derdorên neteweperestên tirk derpêş dikin ku dozdeh zaravayên kurdî hene. A ev meseleya dozdehan jî wekî me bi kurtasî li jorê jê behs kir, ji Ewliya Çelebî diqewime.
Bêyî ez li ser fikirên Ewliya Çelebî û rîwayetên li ser koka kurdan û zimanê kurdî tiştekî bibêjim, min tenê qîma xwe bi veguhastinên wî yên li ser vê mijarê anî û min hewl da ez bi awayekî kurtasî be jî, ev agahiyên hanê bi we re pareve bikim.
Li destpêka salên 1990’î min gotara Martin Von Bruinessen a bi navê “Onyedinci Yüzyılda Kürtler ve Dilleri: Kürt Lehçeleri Üzerine Evliya Çelebi’nin Notları” (Di Sedsala Hevdehan de Kurd û Zimanên Wan: Li Ser Zaravayên Kurdî Notên Ewliya Çelebî) xwendibû. Ev xebata hêja di nav weşana Enstîtuya Kurdî ya Parîsê Studia Kurdica (No 1-3, sal 2, Nîsan 1985) de hatiye weşandin. Min ji vê nivîsarê sûd wergirt, kesên mereq dikin û dixwazin kitekitên vê jî bizanin, ew dikarin serî li vê meqaleya hanê bidin û jê sûdmend bibin.
Ev tişt rîwayet, efsane dibin çi dibin ew zane, lê tiştek heye ku tesîra van baweriyan li ser civak û ferdên civakê çêdibe. Kes baweriyên xwe bi wan tînin û wekî rastiyekê, mîna heqîqetekê hişk bi wan digirin û xwe bi wan diparêzin. Eynî wekî çawan par îmamê mizgefteke Tehranî gotibû zimanê kurdî zimanê dojehê ango cenemeyê ye. Hin kes jî xwe dispêrin hedîseke nesahîh û diangêjin zimanên bihiştê jî erebî, farisî û derî ne. De îcar bifikirin ev tiştên li ser zimanê kurdî hatine gotin, eger ji bo erebî, ji bo farisî yan jî ji bo tirkî bihatina gotin kî dizane niha ew di çi rewşê û em jî di çi halî de bûn. Ji aliyê bawermendan ve tê qebûlkirin ku Nuh bavê duyem ê mirovahiyê ye û mirovahî gişt ji nesla wî peyda û zêde bûye. Gelo li şûna navê Melîk Kurdîm eger nav ereb, tirk an faris bûya, niha wan xwe kiribû pêşiyên hemû mirovahiyê û hem ew hem jî zimanê wan zimanekî pîroz bû. Elbet a esil zanyariyên zanistî ne, lê divê neyê jibîrkirin bê çawan netewe xwe li ser efsane, rîwayet û destanan jî xurt û qewî dikin û wan ji xwe re dikin hêmaneke damezirîner a yekîtiya xwe. Ji bo neteweyan hêma, sembol, destan û baweriyên çandî jî keresteyên giring tê dîtin bê çawan ew îşaret bi raborî û ruhiyeta wan a hevpar dikin.
-
Zana Farqînî, di sala 1967’an de li Farqîna Amedê hatiye dinyayê. Dibistana seretayî û ya navîn li Farqînê, lîse û zanîngeh jî li Zanîngeha Stenbolê (beşa civaknasî) xwendine. Mastera xwe jî li ser Çand û Zimanê Kurdî li Enstîtuya Zimanên Zindî yên Tirkiyeyê ya Zanîngeha Artûkluyê ya Mêrdînê kiriye.
Ew yek ji avakarê Koma Çiya ya muzîkê ye û li gel komê jî di kaseta pêşîn a bi navê “Rozerîn” de wek stranbêj cih girtiye.
Cara pêşîn di kovara Rewşenê ya Navenda Çanda Mezopotamyayê de gav avêtiye nav qada weşangeriya kurdî û di vê kovarê de jî di desteya karê nivîsaran de cih girtiye. Paşê di rojnameya hefteyî Welat de wek redaktor û nûçegihan xebitiye. Piştre di derxistina Welatê Me de cih girtiye û bûye Berpirsê Karê Nivîsaran ê pêşîn û dûre jî bûye Gerînendeyê Giştî yê Weşanê yê vê rojnameyê. Piştî girtina wê, îcar di derxistina Azadiya Welat cih stendiye û bûye Gerînendeyê Giştî yê Weşanê yê pêşîn ê vê rojnameyê.
Ji sala 1997’an heta 2008’an çend dewran di Desteya Kargêriya Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê de cih girtiye û li Enstîtuyê serokatiya Beşa Ziman jî kiriye. Devrekê jî (2011-2013) serokatiya Enstîtuya kurdî ya Stenbolê kiriye. Her wiha Farqînî xelatgirê pêşîn ê Xelata Zimanê Kurdî ya Feqî Huseyn Sagniç e ku ji aliyê heman Enstîtuyê ve di sala 2005’an de hatiye lidarxistin.
Yek ji avakarê Weqfa Mezopotamyayê û endamê Heyeta Miteweliyan a vê weqfê ye. Di gelek kovar, rojname û mecrayên dîjîtal de bi giranî li ser zimanê kurdî di warên cur bi cur de gotar û nivîsarên wî hatine weşandin.
Berhemên wî:
Ferhenga Tirkî-Kurdî
Ferhenga Kurdî-Tirkî
Ferhenga Kurdî Tirkî – Tirkî Kurdî
Lêker û Rastnivîsîna Wan (Ji Aliyê Binyatî ve)
Xebatên kolektîf
Em Zimanê Kurdî Binasin
Muzîka Sarayê ya Kurdî
Ji bo Rastnivîsînê Ferhenga Kurdî (Kurmancî) – Tirkî
Rêbera Rastnivîsînê
Wergerên wî yên ji zimanê tirkî:
Mamosteyê Sêyemîn Xanî
Rastiyên Destana Memê Alan
Xanî û Newroz
Xanî û Memzayên Wî
