Kurdên Sovyetên Berê ku ji me re bûne deng, henase û ronahî

23/10/2023

Bi taybetî gava mirov bala xwe dide beşa kurdî ya wan weşanan, ku ew berî salên 1980’yî hatine weşandin, bi piranî ji nivîsarên nivîskarên kurdên Sovyetên Berê pêk tên. Ew ji vî aliyî ve jî bûne kan û çavkanî. Wan her wiha tesîr li kurdên Ewrûpayê jî kiriye.

***

Sedsala 20’î ji bo gelê kurd sedsaleke reş a bêyom e. Di vê sedsalê de li Rojhilata Navîn ji aliyê emperyalîstan ve dîzayneke nû hate çêkirin û netewe-dewletên nû yên monîst hatin damezirandin, lê gelê kurd ji vê rewşa nû bêpar û mehrûm hat hiştin. Bi ser de kurd hatin parçekirin, ji aliyê van rejîmên hanê ve hebûna wan hat înkarkirin û polîtîkayên wekî red, înkar û asîmîlasyonê jî li ser wan têra xwe hatin sepandin.

Dewletên serwer bi navê pêkanîna nasnameya neteweyî û netewe-dewletê midaxele li çalakiyên kurdî yên li derveyî sînorên xwe jî kirin. Hêzên xwe yên dîplomatîk, siyasî û aborî bi kar anîn û pir hewl dan da ku weşanên kurdî asteng bikin, sazî û dezgehên wan jî bigirin. Bi qedexekirin, pêkutî û sepanên tund neman ku çi tiştê têkilî kurdan hebe ceza bikin, her wisan wan rê li ber danûstandinên kurdan ên bi hev re jî girtin. Mesela, gava ku Tirkiye derbasî alfabeya latînî bû û alfabeya erebî hat qedexekirin, pê re derbeyeke mezin li kurdan jî ket. Bi vê yekê, têkilî û pêwendiya kurdan a bi hev re derbe xwar û ji ber guherîna alfabeyê nema karîn bi hev re di warê çandî û organê weşanê de bidin û bistînin.

Di van deman de li Sovyetên Berê, ji bo kurdan rewşeke din hebû. Pêşî di sala 1921’ê de ji aliyê Apê Lazo (Hakob Xazaryan) ve ji alfabeya ermenî alfabeyek ji bo zimanê kurdî hat çêkirin, lê paşê di sala 1928’an de ji aliyê Îsahak Marogulov û Erebê Şemo ve îcar alfabeya kurdî ya bi herfê latînî hat amadekirin û ya berî wê hat betalkirin. Romana kurdî ya pêşî ya Erebê Şemo, ya bi navê Şivanê Kurmanca, bi vê alfabeyê hat weşandin. Lê piştre sala 1938’an, di dewra Stalîn de ev alfabe jî hat qedexekirin û di 1941’ê de li şûna wê alfabeya kirîlî hat çêkirin. Ev jî helbet ne bêsedem bû…

Ev alfabeya kurdî ya latînî ku niha tê bikaranîn, hîmdarê wê Celadet Bedirxan e û cara pêşî di 15’ê Gulana 1932’yan de li Şamê bi weşandina kovara Hawarê hat bikaranîn. Ketina vê kovara çandî ya nav sînorê Tirkiyeyê jî, di heman mehê de, di 30/05/1932’yan de hat qedexekirin, ku îmzaya Ataturk bi xwe jî li ser biryarnameyê heye.

Ji bo ku têkiliya kurdan ji hev bê qutkirin, dewletên serwer cudahiya zaravayên kurdî bi xwe jî bi kar anîne. Loma li Başûr hem alfabeya erebî ya kurdî hem jî zaravayê soranî di weşan û perwerdeyê de hatiye handan û teşwîqkirin. Wek nimûne, di van demên tarî û qedexeyan de, beşên kurdî yên radyoyên Tehran, Bexda û Rewanê (Erîwanê) hebûn. Radyoyên Tehran û Bexdayê bi giranî bi zaravayê soranî weşanên xwe dikirin, lê radyoya Rewanê bi zaravayê kurmancî weşanên xwe dikir. Îcar ji ber ku her tişt qedexe û alfabe jî di navbera kurdan de wek dîwarên stûr û bilind hebûn û ew ji hev cuda dikirin, di dest de tenê ev radyo hebûn ku dikarîn bi wan bêhnê bidin û bistînin. Derdê ser derdan jî, weşanên van radyoyan wisan bi hêsanî nedihatin guhdarîkirin. Ji ber ku di wexta saeta weşanê de bi zanebûn prazît dihatin çêkirin, loma guhdarîkirina li radyoyan jî li guhdaran dibû cezayekî din.

Tevî van hemû asteng û rewşên ne xweş, kurdên Sovyetên Berê, nemaze kurdên Ermenistan û Gurcistanê li ser çand, ziman, wêje û muzîka kurdî xebatên hêja û xizmetên mezin kirin û ew bûn wesîle ku di van waran de pêşketin çêbin û ew war teqil li xwe bidin. Perwerdeya bi kurdî, weşandina rojnameyan, weşanên radyoyê, çalakiyên şanoyê, xebatên zanistî yên li ser gelê kurd, ziman û folklora kurdî hatin kirin. Di warê wêjeyî de jî berhemên giranbiha yên mîna roman, çîrok, helbest û şanoname hatin nivîsîn ku di dîroka wêjeya kurdî cihekî wan ê xurt û diyar heye û ji aliyê bikaranîna zimanê kurdî ve xwedî bingeheke durist û ewledar in.

Dibe ku di wan dewran de ev xebat behsjêkirî bi temamî negihîştibin cihê xwe yê armanckirî, lê belê wan wextan xwendekarên kurd ên ku ji Başûr û Rojava ji bo xwendin û perwerdeya xwe diçûn wan deran, têra xwe ji wan berheman sûd wergirtin û xwe bi wan xwedî kirin. Gava ew li warên xwe vedigeriyan jî wan ew bi xwe re dianîn.

Li Bakur jî, di kovar û rojnameyên partiyên siyasî yên kurdan de, cihê keda wan xuya û berbiçav e. Bi taybetî gava mirov bala xwe dide beşa kurdî ya wan weşanan, ku ew berî salên 1980’yî hatine weşandin, bi piranî ji nivîsarên nivîskarên kurdên Sovyetên berê pêk tên. Ew ji vî aliyî ve jî bûne kan û çavkanî. Wan her wiha tesîr li kurdên Ewrûpayê jî kiriye. Bi kurtî, ew xebatên ku di wan rewşên dijwar de hatine kirin, zor û bi derengî be jî li hemû kurdan vebehiyan, ango wan şewqa xwe daye rewşenbîriya kurdî. Wan çiraya kurdan her pêxistî hiştiye û nehiştine ev ronî vemire.

Van çend salên dawiyê, hin weşanxaneyên kurdan wan berhemên ku li wan diyaran hatine hilberandin, tîpguhêzî alfabeya kurdî ya latînî dikin û ji nû ve diweşînin. Bi vê kir û xizmeta xwe ya hêja û giring, dibin sedem ku kurdên ji hev hatine qetandin, cardin di warê çandî û zimanî de bigihîjin hev û afirandinên hev bihisin.

Lê belê piştî rewşa ku li Sovyetan qewimî, gelek kesên berhemdar ji ber sedemên cur bi cur ên wekî siyasî, civakî û aborî neçar man ku koç bikin herin li welatên dereke bi cih bibin. Ên mane jî ji ber mercên nelibar ji wê rewşa berê ya ronak gelek dûr in û ji bo ku saziyên heyî li ser lingan bihêlin, di nav kêferateke çetin de ne.

Em gelek tişt deyndarên van mirovên xwe ne ku ew di wan serdemên tarî de ji me re bûne ronî û wan kiriye ku di van warên hanê de, piçek be jî em bişên henaseyekê bistînin û em bêçand û weşanên bi kurdî nemînin. Ji lew re divê em keda wan bişêkirînin, em bi qencî giliyê wan, xebat û xizmetên wan bikin û bi xweşî wan bi bîr bînin. Dayîna deynê xwe jî ez dibêjim qey em dikarin wiha bidin û wefadariya xwe nîşan bidin.

Ji ber krîza aborî ti xebatkarên daîmî yên Botan Timesê nînin. Murat Bayram bi dildarî weşanê didomîne. Heger hûn bixwazin em li ser pêyan bimînin piştgirîya me bikin. Ji bo piştgirîyê bibin abone. Ji 200 hezar xwendevanên me û 5 hezar şopînerên qenala me ya YouTubeyê li ser hev 500 kes bibin abone em dikarin li ser pêyan bimînin.

Zana Farqînî, di sala 1967’an de li Farqîna Amedê hatiye dinyayê. Dibistana seretayî û ya navîn li Farqînê, lîse û zanîngeh jî li Zanîngeha Stenbolê (beşa civaknasî) xwendine. Mastera xwe jî li ser Çand û Zimanê Kurdî li Enstîtuya Zimanên Zindî yên Tirkiyeyê ya Zanîngeha Artûkluyê ya Mêrdînê kiriye.

Ew yek ji avakarê Koma Çiya ya muzîkê ye û li gel komê jî di kaseta pêşîn a bi navê “Rozerîn” de wek stranbêj cih girtiye.

Cara pêşîn di kovara Rewşenê ya Navenda Çanda Mezopotamyayê de gav avêtiye nav qada weşangeriya kurdî û di vê kovarê de jî di desteya karê nivîsaran de cih girtiye. Paşê di rojnameya hefteyî Welat de wek redaktor û nûçegihan xebitiye. Piştre di derxistina Welatê Me de cih girtiye û bûye Berpirsê Karê Nivîsaran ê pêşîn û dûre jî bûye Gerînendeyê Giştî yê Weşanê yê vê rojnameyê. Piştî girtina wê, îcar di derxistina Azadiya Welat cih stendiye û bûye Gerînendeyê Giştî yê Weşanê yê pêşîn ê vê rojnameyê.

Ji sala 1997’an heta 2008’an çend dewran di Desteya Kargêriya Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê de cih girtiye û li Enstîtuyê serokatiya Beşa Ziman jî kiriye. Devrekê jî (2011-2013) serokatiya Enstîtuya kurdî ya Stenbolê kiriye. Her wiha Farqînî xelatgirê pêşîn ê Xelata Zimanê Kurdî ya Feqî Huseyn Sagniç e ku ji aliyê heman Enstîtuyê ve di sala 2005’an de hatiye lidarxistin.

Yek ji avakarê Weqfa Mezopotamyayê û endamê Heyeta Miteweliyan a vê weqfê ye. Di gelek kovar, rojname û mecrayên dîjîtal de bi giranî li ser zimanê kurdî di warên cur bi cur de gotar û nivîsarên wî hatine weşandin.

Berhemên wî:

Ferhenga Tirkî-Kurdî
Ferhenga Kurdî-Tirkî
Ferhenga Kurdî Tirkî – Tirkî Kurdî
Lêker û Rastnivîsîna Wan (Ji Aliyê Binyatî ve)
Xebatên kolektîf

Em Zimanê Kurdî Binasin
Muzîka Sarayê ya Kurdî
Ji bo Rastnivîsînê Ferhenga Kurdî (Kurmancî) – Tirkî
Rêbera Rastnivîsînê
Wergerên wî yên ji zimanê tirkî:
Mamosteyê Sêyemîn Xanî
Rastiyên Destana Memê Alan
Xanî û Newroz
Xanî û Memzayên Wî

Te ev dîtıne?

Hesenê Metê, Labîrenta Cinan û Edebîyata Mieliman

Ger xwendina kitêbekê derîyekî veke, xwendina çend kitêban çend derîyan bi hev

NOTÊN HEFTEYÊ: Xwedî dernekevin!

I. Jibîrkirin Jibîrkirin nîmeteke mezin e. Bînin bîra xwe, her tiştê ku

DESTHILATDARIYA TEQWÎMÊ- II

*Ev nivîs, dewama nivîsa “Desthilatdariya Teqwîmê” ye Dîrok, her çiqas sal û