Li dijî zimanê serwer û fermî parastina zimanê dayikê jî ne bes e. Hewce ye mirov wekî her roj roja zimanê dayikê be tev bigere, xwedî reftar û helwestê be. Eger bikare zimanê xwe veguhêze nifşên nû, zarokên xwe bi zimanê xwe rake û mezin bike, di her qada jiyanê de li zimanê xwe bibe xwedî, li dijî asîmîlasyonê li ber xwe bide, ne bi temamî be jî, dikare tesîra sepandina van polîtîkayan pir kêm bike. Loma lazim e xemxwerî û hayjêbûna der barê vê yekê de bibe rewşeke berdewam.
Mijara bê ka li dinyayê çend ziman hene, tiştekî nîqaşbar e. Li gorî daxuyaniyên Rêxistina Perwerde, Zanist û Çandê ya Neteweyên Yekbûyî (UNESCO) zêdetirî 6000 ziman, li gorî lêkolîna sala 2000’î ya Summer Institute of Linguisticsê 6809 ziman û li gorî weşana sala 2015’an a Ethnologue: Languages of the Worldê jî 7,472 ziman û zarava li ser rûyê erdê hene. Çendî di navbera hejmara zimanan de nakokiyek bixuye jî, lê rastiyek heye ku dahatûya beşeke gelek gelek zêde ya van zimanan di xetereyê de ye û di qirnê pêşiya me de jî îhtimal heye nîvê van zimanan êdî li dinyayê nemînin. Heta pisporên bi vê mijarê eleqedar dibin, tabloyeke hîn xeternak datînin pêş çavan û dibêjin her sal 10 ziman, li gorî hinan jî, di du hefteyan de zimanek dimire.
Hin pîvan hatine peyitandin ji bo ku zimanek bikare bijî. Li gorî vê yekê divê axêverên zimanekî herî kêm di navbera 10-100 hezarî de be. Eger ev rewşa heyî wiha bidome, angaşt ew e ku %95’ê van zimanan dê di sedsala pêşiya me de ji holê rabin û ev zimanên dabaş li ser wan e jî, ji hêla %4’ê nifûsa dinyayê ve tên axaftin.
Aqûbeta van zimanên hanê li her cografyayê mîna hev e. Wek nimûne, li DYA û Kanadayê nêzîk 200 zimanî, li Amerîkaya Latînî 500, li Asyaya Başûrê Rojhilat 700 ziman di bin gefa nemanê de ne. Li Ewrûpayê jî ji 123 zimanan 9 ziman dikin bimirin û 26 ziman jî bi gefeke cidî re rû bi rû ne.
A ji ber vê rewşê UNESCO’yê di sala 1999’an de 21’ê Sibatê wek Roja Zimanê Dayikê ya Cîhanî ragihand. Mebest ji 21’ê Sebatê jî balkişandina li ser bûyerên sala 1952’yan e. Di wê salê de Bangladeş hîn di bin serweriya Pakistanê de bû û xwendekarên zanîngehê wê rojê ji bo azadiya zimanê xwe yê bengalî xwenîşandanek li dar xistibû û hin jê di encama êrîşa polîsan de hatibûn kuştin. A ev roj ji bo bibîranîna wê rojê ye jî. Îcar armanca UNESCO’yê ya sereke, ya ragihandina vê rojê ew e ku rêyê li ber windabûna zimanan bigire, pirzimaniyê destek bike, dabîn bike da ziman di saziyên fermî de bên bikaranîn û çeşîdiya ziman û çandê ya li dinyayê bê domandin, hişmendiya der heqê nirxên zimanî û çandî de li rojevê bide hiştin û hayjêbûnekê bide çêkirin.
Ji ber ku neteweyan xwe bi awayê netewe-dewlet damezirandine tekîtî ji xwe re wek hîm û bingeh dîtine, mafê jiyanê nadin ziman û çandên din. A ji ber vê zêhniyetê jî gelek ziman û çand di bin talûkeyê de ne. Her çendî bi awayekî sosyolojîk tu dewlet ne xwedî binyadeke homojen be jî, ew pirziman û pirçand in, lê ew wekî ne wisan be li civakê dimêzînin û siyaseteke tekîtiyê dimeşînin. Hal we ye, dewletên tekperest û xwedî zêhniyeta unîter, civatên cuda, ziman û çandên din di nav avaniya xwe ya serwer a etnîkî de dibişêvin û hewlên xwe yên asîmîlekirina wan her didomînin. Loma jî, ji ber berdewamkirina van siyaset û sepanên hanê dinya bûye goristana ziman, çand, bawerî û nasnameyan.
Bi 100TLyan (3 Dolar) bibe abone. Ji bo medyaya Kurdî ya serbixwe #MeTuHeyî, heger ji te neyê 100 TLyan bidî, her tişt ji bo te belaş e lê heger tu bikarî heqê keda Kurdî bidî kerem bike bibe abone.
Tevî vê rewşê, îroj hin civakan ji xwe re çeşîdî pejirandine û guh dane daxwazên civakên din ên mîna zimanî û çandî. Wek mînak, dewletên Swêd û Norweçê dev ji vê siyaseta xwe ya şaş berdaye û hin mafên zimanî û çandî yên civakên li nav xwe qebûl kirine, her wiha ji bo geşkirina zimanên di bin serweriya xwe de, ji budçeya xwe ya neteweyî parek veqetandine. Çawan bi wan zimanan weşan tên kirin, di heman demê de bi wan zimanan perwerde jî tê kirin, mafên hîndekarî û xwendinê jî dane wan.
Dewleta Tirkiyeyê jî xwe li ser tekîtiyê, tekrengiyê ava kiriye û daye ser vê rêya monîst. Ji lew re hîn başebaş nayê zanîn bê li nav sînorên Tirkiyeyê çend ziman hene, bi kîjan ziman û zaravayan tê peyivîn. Her wiha nexşeyeke zimanî jî tune ye.
Ew zimanên nehatine kuştin, ew gel, bawerî û çandên ku ji holê nehatine hildan, hîn jî ne azad in. Navê zimanên din ên li Tirkiyeyê, ew jî ne bi tevahî, êdî “zimanên zindî û zarava” ne. Xwedê giravî hemû kesên li vî welatî di warê xem û dilşadiyê de yek in, lê bi vê tebîrê careke din aşkera bûye ku rastî ne wisan e û di warê ziman û çandê de qet wekhevî nîn e.
Gelên dêrîn di heman demê de warisên şaristaniyên raborî yên vê cografyayê ne. Raboriya her gel, netewe û şaristaniyê hinek jî di zimanê wan de veşartî ye. Her ziman, her çand, her bawerî mîraseke dinyayê ye. Ne tekîtî lê piraneyîtî û çeşîdîtî zengînî ye.
Li hêla din, li dijî zimanê serwer û fermî parastina zimanê dayikê jî ne bes e. Hewce ye mirov wekî her roj roja zimanê dayikê be tev bigere, xwedî reftar û helwestê be. Eger bikare zimanê xwe veguhêze nifşên nû, zarokên xwe bi zimanê xwe rake û mezin bike, di her qada jiyanê de li zimanê xwe bibe xwedî, li dijî asîmîlasyonê li ber xwe bide, ne bi temamî be jî, dikare tesîra sepandina van polîtîkayan pir kêm bike. Loma lazim e xemxwerî û hayjêbûna der barê vê yekê de bibe rewşeke berdewam.
Di vê sedsalê de ji bo zimanek bikare li dijî zimanê dewletekê, zimanê fermî li ber xwe bide û hebûna xwe bidomîne, yek ji navgînên herî xurt jî ew e ku ziman di warê hîndekarî û perwerdeyê de bê bikaranîn. Li dibistanan jî perwerde pê bê kirin. Loma pêwîst e bi wê têgihîştinê têkoşîn bê kirin, ji lew re kunyeya gelekî jî, nasnameya wî jî zimanê wî ye.
Hewce pê heye ku mirov bi germî û hişmendiya wekî her roj 21’ê Sibatê Roja Zimanê Dayikê ya Cîhanî be nêzikatiyê li ziman û çanda xwe bike.
Roja Zimanê Dayikê li me tevan pîroz be. Zimanê me navê hebûna me ye, berdewamiya hebûna me jî bi zimanê me mimkin e.
-
Zana Farqînî, di sala 1967’an de li Farqîna Amedê hatiye dinyayê. Dibistana seretayî û ya navîn li Farqînê, lîse û zanîngeh jî li Zanîngeha Stenbolê (beşa civaknasî) xwendine. Mastera xwe jî li ser Çand û Zimanê Kurdî li Enstîtuya Zimanên Zindî yên Tirkiyeyê ya Zanîngeha Artûkluyê ya Mêrdînê kiriye.
Ew yek ji avakarê Koma Çiya ya muzîkê ye û li gel komê jî di kaseta pêşîn a bi navê “Rozerîn” de wek stranbêj cih girtiye.
Cara pêşîn di kovara Rewşenê ya Navenda Çanda Mezopotamyayê de gav avêtiye nav qada weşangeriya kurdî û di vê kovarê de jî di desteya karê nivîsaran de cih girtiye. Paşê di rojnameya hefteyî Welat de wek redaktor û nûçegihan xebitiye. Piştre di derxistina Welatê Me de cih girtiye û bûye Berpirsê Karê Nivîsaran ê pêşîn û dûre jî bûye Gerînendeyê Giştî yê Weşanê yê vê rojnameyê. Piştî girtina wê, îcar di derxistina Azadiya Welat cih stendiye û bûye Gerînendeyê Giştî yê Weşanê yê pêşîn ê vê rojnameyê.
Ji sala 1997’an heta 2008’an çend dewran di Desteya Kargêriya Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê de cih girtiye û li Enstîtuyê serokatiya Beşa Ziman jî kiriye. Devrekê jî (2011-2013) serokatiya Enstîtuya kurdî ya Stenbolê kiriye. Her wiha Farqînî xelatgirê pêşîn ê Xelata Zimanê Kurdî ya Feqî Huseyn Sagniç e ku ji aliyê heman Enstîtuyê ve di sala 2005’an de hatiye lidarxistin.
Yek ji avakarê Weqfa Mezopotamyayê û endamê Heyeta Miteweliyan a vê weqfê ye. Di gelek kovar, rojname û mecrayên dîjîtal de bi giranî li ser zimanê kurdî di warên cur bi cur de gotar û nivîsarên wî hatine weşandin.
Berhemên wî:
Ferhenga Tirkî-Kurdî
Ferhenga Kurdî-Tirkî
Ferhenga Kurdî Tirkî – Tirkî Kurdî
Lêker û Rastnivîsîna Wan (Ji Aliyê Binyatî ve)
Xebatên kolektîf
Em Zimanê Kurdî Binasin
Muzîka Sarayê ya Kurdî
Ji bo Rastnivîsînê Ferhenga Kurdî (Kurmancî) – Tirkî
Rêbera Rastnivîsînê
Wergerên wî yên ji zimanê tirkî:
Mamosteyê Sêyemîn Xanî
Rastiyên Destana Memê Alan
Xanî û Newroz
Xanî û Memzayên Wî
