Ew peyvên ku bi binyada xwe erebî ne û bi sedên salan e ji aliyê kurdan ve tên bikaranîn û kirasê fonetîka kurdî li wan bûye, ji ber serwerî û perwerdeya bi zimanê tirkî û helbet ji ber qedexebûn û nebûna perwerdeya bi kurdî, hin ji wan ji aliyê me xwendeyan ve êdî wekî telefiza tirkî tên bilêvkirin.
***
Ziman ji ber sedemên cur bi cur ji hev peyvan werdigirin û hîkariyê li hev dikin. Ev diyardeyeke wisan e ku hema bibêje di hemû zimanan de heye û bi çavekî erênî jî li vê rewşê tê nihartin. Nemaze bi dan û standina peyvan ziman xwe dewlemend dikin, pêdivî û kêmasiyên xwe jî bi vê yekê temam dikin.
Ji ber pêker, ango faktorên wekî dîrokî, civakî, bazirganî, siyasî û baweriyê gelên ku cîranên hev in, di nav hev de dijîn û di heman cografiyaya çandî de ne, ji aliyê zimanî ve hîn bêhtir dikevin bin hîkariya hev û din. Mesela zimanê kurdî ji ber îslamiyetê ketiye bin tesîra zimanê erebî û ji ber edebiyata klasîk jî di bin kartêkirina farisî de maye. Bi qasî ku peyvên zimanê erebî, ji bilî termînolojiya dînî, ketine nav zimanê devkî, lê mirov nikare vê yekê ji bo zimanê farisî jî bibêje ku vî zimanî wisan bi wê berbelaviyê tesîr li kurdî kiribe.
Gava mirov ji aliyê dîrokî ve li têkiliya di navbera zimanan de hûr dibe, dibîne ku hin ziman bûne lingua frankaya hewzeyeke çandî. Wekî çawan li Ewrûpayê ji ber xirîstiyaniyê serweriya zimanê latînî hebûye û wê rengê xwe daye zimanê gel û neteweyên bi ola xwe xirîstiyan, a wisan erebî jî heman hukimî li zimanê gelên misliman kiriye û jixwe ev her du ziman jî wek zimanên “pîroz” hatine pejirandin. Ji bilî vê “pîrozî”yê, carinan ji ber sedemên din jî hin ziman bûne lingua franka. Mîna firansizî û niha jî îngilîzî. Berê li nav cografyaya kurdan, zimanê hevpar ê ermen, asûrî/suryanî û ereban jî bi kurdî bû.
Hîn berî îslamiyetê, têkiliya di navbera kurdî û erebî de çawan bû, ez bi xwe baş pê nizanim ku bi ya min ev war jî hewceyî lêkolînê ye, lê qet nebe ji sedsala 7’an ve çawan li jorê jî behs jê hat kirin, ji ber îslamiyetê tesîreke pir zêde ya erebî li kurdî bûye. Peyvên ku ji vî zimanê ketine nav kurdî ne tenê di zimanê devkî de mane û hene, her wisan ew ketine nav zimanê kurdî yê nivîskî jî. Îcar gava peyv ji zimanekî tên wergirtin û standin, ew wekî xwe namînin, ji aliyê telafiz û heta mehneyê ve jî diguherin. Ziman wan peyvan li fonetîka xwe tîne, kirasê zimanê xwe li wan dike, li gorî rêsayên zimanê xwe wan dişibîne xwe ku carinan wisan dibe êdî xwediyê peyvê jî nema dikare peyva xwe binase.
Bi 100TLyan (3 Dolar) bibe abone. Ji bo medyaya Kurdî ya serbixwe #MeTuHeyî, heger ji te neyê 100 TLyan bidî, her tişt ji bo te belaş e lê heger tu bikarî heqê keda Kurdî bidî kerem bike bibe abone.
Ew peyvên ku bi binyada xwe erebî ne û bi sedên salan e ji aliyê kurdan ve tên bikaranîn û kirasê fonetîka kurdî li wan bûye, ji ber serwerî û perwerdeya bi zimanê tirkî û helbet ji ber qedexebûn û nebûna perwerdeya bi kurdî, hin ji wan ji aliyê me xwendeyan ve êdî wekî telefiza tirkî tên bilêvkirin. Ev ne rewşeke asayî ya tesîrkirina li hev a zimanan e, lê rewşeke neyînî û têkdana fonetîka kurdî, teribandina qirik û xencereya kurdî ye. Heta radeyekê ji ber asîmîlasyonê mirov dikare tehemulî zimanê devkî yên hin kesan bike ku ew di bin tesîra tirkî de ne û xencereya wan derbe xwariye. Lê belê di zimanê nivîskî de hebûna vê rewşê ne tiştekî qebûlbar e û hîç nebe divê edîtor û redaktorên weşanên medyaya çapkirî û dîjîtal der heqê vê yekê de zêde hişyar bin û bêyî teredud midaxele lê bikin.
Ji bo aşkerabûna mebesta me ya ji vê yekê, ez dê çend peyvên erebî yên ku jixwe di zimanê me yê devkî de hene, wek nimûne derpêş bikim. Pêşî awayê wan ê rast, di nav kevanekê de jî telafiza wan a ji ber tesîra zimanê tirkî bidim: exlaq (ehlaq), hikmet (hîkmet), his (hîs), hisiyat (hîssiyat), îhanet (îxanet), ilm (îlm), îsbat (Îspat), îqtidar (îktîdar), katib (katîp), midaxele (mudahale), mihendis (muhendîs), milaqat (mulaqat), mixalif (mûhalîf), mixalefet (mûhalefet), mixetab (mûhatap), şair (şaîr), şehîd (şehît), tecrube (tecrûbe), tekamil (tekamûl), texeyul (texeyûl), tib (tip), tesbît (tespît), teswîb (taswîp), xazî (gazî), zêhn (zîhîn) û zêhniyet (zîhniyet).
Ez vê jî bibêjim ku ev rewş li min bi xwe jî qewimiye û di çapên berê yên ferhengên min de jî ev şaşî çêbûne. Li me wisan hatiye ku heta yek mirov bi rewşê nehisîne em bi xwe hema bibêje qet lê wernaqilin, jê haydar nabin. Lê gava mirov di xwe difikire tê derdixe bê em çi qas ketine bin kartêkirina zimanê xwe yê perwerdeyê, yanî tirkî. Ev ne rewşeke erênî û asayî ye, tesîreke negatîf a vî zimanê serdest e.
Îcar meseleya bê ka zimanê tirkî di warê sentaksa kurdî bi xwe de jî çi qas li me tesîreke neyînî kiriye, mijareke din e û hewce bi hişyarbûna li vê yekê jî heye. Loma der barê zimên de pêwîst e ku em gişt hay ji xwe hebin û ji bo bikaranîna zimanekî hîn rast û duristtir hişyar bin. Helbet çawan ku hewce ye nivîskar bi xwe ji bo vê yekê hişyar bin, divê ku edîtor û redaktorên weşanan hîn bêhtir hişyar bin û qet nebe tawiz nedin xetayên beloq.
Ji danûstandina zimanî ya erênî re erê, lê ji ya neyînî re na.
-
Zana Farqînî, di sala 1967’an de li Farqîna Amedê hatiye dinyayê. Dibistana seretayî û ya navîn li Farqînê, lîse û zanîngeh jî li Zanîngeha Stenbolê (beşa civaknasî) xwendine. Mastera xwe jî li ser Çand û Zimanê Kurdî li Enstîtuya Zimanên Zindî yên Tirkiyeyê ya Zanîngeha Artûkluyê ya Mêrdînê kiriye.
Ew yek ji avakarê Koma Çiya ya muzîkê ye û li gel komê jî di kaseta pêşîn a bi navê “Rozerîn” de wek stranbêj cih girtiye.
Cara pêşîn di kovara Rewşenê ya Navenda Çanda Mezopotamyayê de gav avêtiye nav qada weşangeriya kurdî û di vê kovarê de jî di desteya karê nivîsaran de cih girtiye. Paşê di rojnameya hefteyî Welat de wek redaktor û nûçegihan xebitiye. Piştre di derxistina Welatê Me de cih girtiye û bûye Berpirsê Karê Nivîsaran ê pêşîn û dûre jî bûye Gerînendeyê Giştî yê Weşanê yê vê rojnameyê. Piştî girtina wê, îcar di derxistina Azadiya Welat cih stendiye û bûye Gerînendeyê Giştî yê Weşanê yê pêşîn ê vê rojnameyê.
Ji sala 1997’an heta 2008’an çend dewran di Desteya Kargêriya Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê de cih girtiye û li Enstîtuyê serokatiya Beşa Ziman jî kiriye. Devrekê jî (2011-2013) serokatiya Enstîtuya kurdî ya Stenbolê kiriye. Her wiha Farqînî xelatgirê pêşîn ê Xelata Zimanê Kurdî ya Feqî Huseyn Sagniç e ku ji aliyê heman Enstîtuyê ve di sala 2005’an de hatiye lidarxistin.
Yek ji avakarê Weqfa Mezopotamyayê û endamê Heyeta Miteweliyan a vê weqfê ye. Di gelek kovar, rojname û mecrayên dîjîtal de bi giranî li ser zimanê kurdî di warên cur bi cur de gotar û nivîsarên wî hatine weşandin.
Berhemên wî:
Ferhenga Tirkî-Kurdî
Ferhenga Kurdî-Tirkî
Ferhenga Kurdî Tirkî – Tirkî Kurdî
Lêker û Rastnivîsîna Wan (Ji Aliyê Binyatî ve)
Xebatên kolektîf
Em Zimanê Kurdî Binasin
Muzîka Sarayê ya Kurdî
Ji bo Rastnivîsînê Ferhenga Kurdî (Kurmancî) – Tirkî
Rêbera Rastnivîsînê
Wergerên wî yên ji zimanê tirkî:
Mamosteyê Sêyemîn Xanî
Rastiyên Destana Memê Alan
Xanî û Newroz
Xanî û Memzayên Wî
