Di wexta xeberdana ji pestan de jî bikaranîna zimanê dayikê giring e û ew jî nîşana asîmîlebûnê yan jî nebûnê ye. Ji lew re gava mirov ji pestan dibêje jî ne li hemdê xwe ye, hiş ne li serê mirov e.
***
Di serî de bibêjim ku derdê min ne ew e ez ji aliyê zanistî ve li ser têkiliya mêjî û zimên bisekinim û der heqê xewnan û binhişê mirov de jî analîzên psîkolojîk bikim. Jixwe ev yek ji min zêde ye û derî zanîna min e. Loma ya herî baş ew e ku mirov mijara newrolînguîstîk û psîkanalîzê ji pisporên wan qadan re bihêle. Mebesta min ji vê nivîsarê ew e ku ka em kesên ji bilî zimanê xwe yê dayikê bi zimanekî din an jî bi çend zimanan dizanin, bi kîjan zimanî xewnan dibînin û gava em aciz an jî tehl dibin gelo bi kîjan zimanî çêran dikin, yanî dijûn û sixêfan dikin. Her wisan ew kesên gava ji pestan xeber din, bê ka kîjan zimanî bi kar tînin. Bi ya min ji bo kesên pirziman ev her sê rewş jî giring in ku bêyî hemd li mirov diqewimin.
Kesên ku qet xewnan nabînin hene yan tune ne, ya rast ez pê nizanim. Lê tiştek heye ku gelek mirov xewnan dibînin. Îcar hin kes pir xewnan dibînin hin kes jî kêm. Kesin hene îcar ew dikarin bi hûrgilî giliyên xewnên xwe bikin, lê belê kesin jî hene ku xewnên wan nayên bîra wan û loma nikarin wisan bi kitekit behsa xewnên xwe yên dîtî bikin. Ez bi xwe pir kêm xewnan dibînim û bi piranî jî detayên wan xewnan hema bibêje nayên bîra min.
Belê, temaya vê nivîsarê têkiliya zimanê dayikê û xewnan, ya çêran û xeberdana ji pestan e. Der heqê zimanê dayikê û xewnan de ez pêşî ji serpêhatiyeke xwe behs bikim. Ez xwendekarê zanîngehê bûm û wê demê jî bi kurdî re eleqedar dibûm. Her civata ez lê bûma teqez mijar her zimanê kurdî bû. Li beşa me ya civaknasiyê yeke troçkîst hebû ku ew di pola çaran de bû, lê ez xwendekarê sala pêşî bûm. Ew û hevalên xwe bi me dibiliyan da me bikin troçkîst. Rojekê di sihbetekê de ji min pirseke wisan kir ku ez qet berê tê nefikirîbûm. Helbet axiftina me ya bi hev re bi tirkî bû. Gote min: “Kurdo tu xewnan bi kîjan zimanî dibînî?” Ez wisan di cihê xwe de sekinî mam. Ji ber ku ez hîç li ser vê yekê nehizirîbûm û jixwe xewnên min nedihatin bîra min, tenê min jê re got ku “Nayê bîra min û vê meseleyê jî qet bala min nekêşaye.”
Ev pirsa wê ji min re bû derd û heta êvarê vê meraqê destê xwe ji pêsîra min berneda. Ez wê demê li wargeha xwendekaran dimam, bi têfikirîna li ser peydakirina bersiva pirsê razam. Serê sibehê bi kêfa ji ber dîtina bersivê, ez ji nav nivîna xwe derketim û zûzûka min xwe amade kir û ketim ser rêya dibistanê da ez bersiva xwediya pirsê bidimê. Yekser çûm kantînê û min çavên xwe lê gerandin. Min ew di nav hevalan de nedît. Min pirsî, gotin min ku ew hîn nehatiye. Wan jî meraq dikir bê ez çima wisan bi kelecan lê dipirsim. Min rewşa xwe ji wan re got. Piştî nîvroj bû ne şaş bim hat, ez çûm balê û min gotê: “Min bersiva pirsa te dît lê mesele piçek tevlihev xuya dike. Min îşev xewn dît. Ez di xewna xwe de hem bi kurdî hem bi tirkî dipeyivîm. Min bi hevalên xwe yên kurd re bi kurdî û bi yên din re jî bi tirkî xeber dida.” Bersiveke kurt da min: “Nexwe tu hîn asîmîle nebûyî.”
Bi 100TLyan (3 Dolar) bibe abone. Ji bo medyaya Kurdî ya serbixwe #MeTuHeyî, heger ji te neyê 100 TLyan bidî, her tişt ji bo te belaş e lê heger tu bikarî heqê keda Kurdî bidî kerem bike bibe abone.
Haya min heta wê rojê ji vê rewşê nebû. Têkiliya zimanê dayikê û xewnan, dîtina xewnê ya bi zimanê xwe yê dayikê ya kesên pirziman û meseleya asîmîlasyonê… Eger kesek ji bilî zimanê xwe duçarî zimanekî din bûbe û hîn jî bikare bi zimanê xwe xewnan bibîne û ev jî wek krîtera asîmîlenebûnê bê dîtin. Mijara axiftina bi tirkî ya bi yên ne kurd re jî dîsan tiştekî asayî ye ku ji ber zimanê danûstandinê, yê danînan têkiliyan a bi wan re bi tirkî bûye.
Di wexta xeberdana ji pestan de jî bikaranîna zimanê dayikê giring e û ew jî nîşana asîmîlebûnê yan jî nebûnê ye. Ji lew re gava mirov ji pestan dibêje jî ne li hemdê xwe ye, hiş ne li serê mirov e. Ez bi xwe li vê yekê jî bûme şahid ku kesê tifaqek lê qewimiye, birîndar û bêhiş ketiye, gava ji pestan xeber daye bi zimanê xwe naliyaye, lûbandiye, gazî dêya xwe yan kesekî din kiriye yan jî hawar li kesan daxistiye. Di vê rewşê de jî binhiş di dewrê de ye û ev jî pîverek e ku divê neyê paşguhkirin.
Mijara din jî kirina çêr û dijûnan e. Ev jî gava mirov aciz dibe, cihekî mirov tehl dibe, ji ber rewş û qewamekê ditengije, ha te dît bêyî hemd ji dev gotinek derket û wisan xwe pê rehet dike. Ez ne şaş bim, hevalekî gotibû ku der heqê meseleya zimanê dayikê û kirina çêran de, bi zarokên pirziman re xebatek hatiye kirin. Bêyî haya zarokan ji wan hebe, bi zanebûn ew hêrs kirine û bi vê jî xwastine berteka wan bizanin bê ka ew bi kîjan zimanî çêran dikin. Zarokên ku tenê acizaya xwe bi çêrkirina bi zimanê xwe yê dayikê derbiribin, ew wek kesên neasîmîle hatine pênasekirin. Em dev ji zarokan berdin, em salmezin bi xwe jî, ez jî tê de, di rewşên wisan acizî, zivêrî, tehlbûn û tengijiyê de bi zimanê xwe çêran dikin. Ji ber ku bi zimanê serdestan kirina dijûnan wekî zimanê mirov dilê mirov rehet nake.
Zimanê pêşî, zimanê dayikê qeyda ewilî ya mêjî ye. Zimanê ku mirov piştre hîn dibe yan jî werdigire li ser wî zimanî bi cih dibe. Pir zor e ku zimanê duyem û yên din ku bi dû re hatine hewisandin û wergirtin, bikarin cihê zimanê pêşî bigirin. Jixwe di van her sê rewşan de bêyî vîn û hemdê mirov ev ziman serî hildide ku wî pêşî cihê xwe di mêjî de girtiye û kesayetiya mirov şêwandiye.
Ew ên duziman an jî pirziman, hûn jî ji xwe bipirsin bê zimanê we yê xewnan, ê çêran û gotina pestan kîjan e. Zimanê we yê ku hûn paşê fêr bûne gelo serî ji zimanê we yê dayikê standiye yan na û testeke biçûk li ser rewşa xwe pêk bînin.
Zimanê mirov mal û hêlîna hebûna mirov e. Eger tu jê neqerî ew terka te nade.
-
Zana Farqînî, di sala 1967’an de li Farqîna Amedê hatiye dinyayê. Dibistana seretayî û ya navîn li Farqînê, lîse û zanîngeh jî li Zanîngeha Stenbolê (beşa civaknasî) xwendine. Mastera xwe jî li ser Çand û Zimanê Kurdî li Enstîtuya Zimanên Zindî yên Tirkiyeyê ya Zanîngeha Artûkluyê ya Mêrdînê kiriye.
Ew yek ji avakarê Koma Çiya ya muzîkê ye û li gel komê jî di kaseta pêşîn a bi navê “Rozerîn” de wek stranbêj cih girtiye.
Cara pêşîn di kovara Rewşenê ya Navenda Çanda Mezopotamyayê de gav avêtiye nav qada weşangeriya kurdî û di vê kovarê de jî di desteya karê nivîsaran de cih girtiye. Paşê di rojnameya hefteyî Welat de wek redaktor û nûçegihan xebitiye. Piştre di derxistina Welatê Me de cih girtiye û bûye Berpirsê Karê Nivîsaran ê pêşîn û dûre jî bûye Gerînendeyê Giştî yê Weşanê yê vê rojnameyê. Piştî girtina wê, îcar di derxistina Azadiya Welat cih stendiye û bûye Gerînendeyê Giştî yê Weşanê yê pêşîn ê vê rojnameyê.
Ji sala 1997’an heta 2008’an çend dewran di Desteya Kargêriya Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê de cih girtiye û li Enstîtuyê serokatiya Beşa Ziman jî kiriye. Devrekê jî (2011-2013) serokatiya Enstîtuya kurdî ya Stenbolê kiriye. Her wiha Farqînî xelatgirê pêşîn ê Xelata Zimanê Kurdî ya Feqî Huseyn Sagniç e ku ji aliyê heman Enstîtuyê ve di sala 2005’an de hatiye lidarxistin.
Yek ji avakarê Weqfa Mezopotamyayê û endamê Heyeta Miteweliyan a vê weqfê ye. Di gelek kovar, rojname û mecrayên dîjîtal de bi giranî li ser zimanê kurdî di warên cur bi cur de gotar û nivîsarên wî hatine weşandin.
Berhemên wî:
Ferhenga Tirkî-Kurdî
Ferhenga Kurdî-Tirkî
Ferhenga Kurdî Tirkî – Tirkî Kurdî
Lêker û Rastnivîsîna Wan (Ji Aliyê Binyatî ve)
Xebatên kolektîf
Em Zimanê Kurdî Binasin
Muzîka Sarayê ya Kurdî
Ji bo Rastnivîsînê Ferhenga Kurdî (Kurmancî) – Tirkî
Rêbera Rastnivîsînê
Wergerên wî yên ji zimanê tirkî:
Mamosteyê Sêyemîn Xanî
Rastiyên Destana Memê Alan
Xanî û Newroz
Xanî û Memzayên Wî
