Hemû hezên hişyar û hişmend ên civakê, divê ne tenê bi tesbîta rewşê qîma xwe bînin û gazinan bikin, hewce ye çareseriyê jî pêşkêş bikin. Nerazîbûna ji rewşê gavavêtineke giring e lê ya giringtir sepanên ji bo berevajîkirina rewşê ye. Hêzên ji bo çareseriya arîşeyan, gelş û gelemşeyan li pêş in, ji civakê re rêberiyê dikin, mixetabên pêşî ew in û ew bi kirinên xwe, bi sepan û pratîka xwe dibin bawerîder. Kî bibe daxwazyarê birêvebirina civakê, kî bibe desthilatê civaka xwe û ji bo çareseriya kêşeyan jê re pêşengî û serkêşiyê bike, daxwaza çareseriya kêşeyan jî jê tê xwastin.
***
Birîndar bi birîna xwe dizane û her kesek jî ji ber êşa xwe dinale. Îcar kesê ji bo êşa xwe li çareyan negere, dê her di agirê xwe de bişewite û dê bi wê kulê jî here. Birîneke me jî, êşeke me jî û kuleke me jî wekî ji her kesî ve diyar e, ziman e. Ev derdekî hevpar e, lê pirsa giring ev e ku divê kî xema vê yekê bixwe û ji bo çareseriyan di nav liv û tevgerê de be?
Bersiv aşkera ye, xwediyê meseleyê divê li derdê xwe bibe xwedî û ji bo çareseriyê her tê bikoşe. Di serî de jî hêzên zindî yên koma zimanî, yên wê civaka bindest, çi sivîl çi siyasî, ew komele, sazî, damezirawe, partî û rêxistinên wê civakê ne ku civak bi wan birêxistî ye. Ev hêzên zindî nasnavên wan çi dibe bila bibe, ew rewşenbîr, hunermend, pêşeng, siyasetkar, birêveber û rêberên wî gelî ne û xwedî berpirsiyê ne ku ziman, çand û nasnameya wan ne azad e, bikaranîna zimên li wan hatiye qedexekirin, sînordarkirin û krîmînalezekirin. Ji lew re hewce ye bi helwesteke tundtir û bi bertekeke pêwîst li dijî sepanên polîtîkayên asîmîleker û qedexeker rabin, li ber xwe bidin û hişk bi nirxên hebûna xwe bigirin. Ji bo filitîna ji vê rewşê jî divê xwedî siyaseteke plansaziya zimanî bin û bernameyeke wan a hevpar a der heqê vî warî de hebe. Di serî de partî û rêxistinên siyasî madem ew ji bo civaka xwe ne û ji bo çareseriya kêşeyên civaka xwe li pêş in, hewce ye xema civaka xwe bi her awayî bixwin û xwedî bernameyên çareseriyê bin jî. Eger ew bi xwe ne xemxwerê derdên xwe bin, kesên din nayên li şûna wan wî barê wan ranagire û xwe tehl jî nakin. Pir pir piştgiriyê bikin, ne ku serkêşiyê.
Hemû hezên hişyar û hişmend ên civakê, divê ne tenê bi tesbîta rewşê qîma xwe bînin û gazinan bikin, hewce ye çareseriyê jî pêşkêş bikin. Nerazîbûna ji rewşê gavavêtineke giring e lê ya giringtir sepanên ji bo berevajîkirina rewşê ye. Hêzên ji bo çareseriya arîşeyan, gelş û gelemşeyan li pêş in, ji civakê re rêberiyê dikin, mixetabên pêşî ew in û ew bi kirinên xwe, bi sepan û pratîka xwe dibin bawerîder. Kî bibe daxwazyarê birêvebirina civakê, kî bibe desthilatê civaka xwe û ji bo çareseriya kêşeyan jê re pêşengî û serkêşiyê bike, daxwaza çareseriya kêşeyan jî jê tê xwastin. Çawan daxwaz ji yên kara tên kirin, her wisan rexne jî li wan tên girtin.
Ziman çi ye, çima tê qedexekirin, bi asîmîlasyonê armanca serdestan çi ye, ji bo wan ziman çima xerca pêkanîna civakake homojen e?, ya rast gişt tên zanîn. Lê yên duçarî van pêkanînan bûne, bûne mexdûrê van siyasetên tekperest, ez nikarim bibêjim civaka bindest bi tevahî jê agahdar e û bi mebesta serdestan dizane bê ziman çi ye. Eger wisan bûya dê xwe ew qas bi hêsanî bi dest siyasetên qirker û bişêver re bernedaya.
Bi 100TLyan (3 Dolar) bibe abone. Ji bo medyaya Kurdî ya serbixwe #MeTuHeyî, heger ji te neyê 100 TLyan bidî, her tişt ji bo te belaş e lê heger tu bikarî heqê keda Kurdî bidî kerem bike bibe abone.
Îcar herçî kesên êşa zimên bi wan re hebe dizanin bê ziman ji bo neteweyan û netewesaziyê amrazeke çendî giring û hêmaneke çi qas xurt a çandê û aîdiyeteke hevpar e. Jixwe gava mirov bala xwe dide dîroka neteweyan û hema bi serkî jî di wan bifikire bê ka ew bi çi rê û rêbazan hatine avakirin, bi aşkerahî rola zimên tê dîtin.
Ziman raboriya neteweyan e û raboriya neteweyan jî di zimanê wan de veşarî ye. Bi naskirina zimanekî gelek aliyên wî gelî, wê neteweyê jî aşkera dibin. Her tiştê ew gel pê biliye, wek peyv, têgih û term vebeyîne gencîneya wî zimanî. Loma ziman eynika neteweya xwe ye jî. Reh û rîşalên wê neteweyê ne. Ziman bingeha çandê, şêwegirtina ruhî, pêkhênerê aîdiyet, nasname, hesta hevpar û xwebûnê ye. Neteweyên serwer jî, ji ber ew bi van yekan baş dizanin êrîşa pêşî li zimanê wê civakê dikin, derbeya pêşî li zimanê wê dixin û endamên wî gelî ji raboriya wan diqetînin. Eger ziman jê bê standin, têkçûn û pêlişîna wê civakê jî dest pê dike û civakeke ku zimanê xwe ji dest bide, pir zor e nirxên xwe yên din jî bihêvişîne. Bi qelskirin, bêqîmetkirin û kuştina zimanan, çandê jî dikujin. Divê tim li bîr be ku kuştina zimên kuştina çand, nirx û ruhê wê civakê bi xwe ye jî.
Gava rêjeya bikaranîna zimanekî kêm bibe, nemaze ciwan û zarok nema bi zimanên xwe mezin bibin, siyaseta asîmîleker êdî bi lez û bez bi ber armanca xwe ve rêya xwe dikudîne. Ev rewş jî dike ku defa hawarê lê bê xistin û bal li xeterê bê kişandin.
Ziman heta serdema modernîteyê, heta derketina holê ya netewe-dewletan û siyaseta wan a monîst bi awayekî jiyana xwe domandine û di jîngeha xwe de jiyane. Lê piştî vê dewrê bi şûn de vê rewşa siruştî derbeyeke kujinde xwar û hîkariya vê sepanê hîn jî berdewam e.
Êdî dewr tiştekî din e. Zimanên devkî nema dikarin di vê rewşa dejavantaj de hebûna xwe bihêvişînin û biparêzin. Eger zimanek nebe xwedî statû û fermî, pê perwerde neyê kirin, di dam û dezgehên fermî de neyê bikaranîn, xizmet pê neyên kirin, pir dijwar e li ser kewna xwe ya berê bimîne. Ji lew re jî divê têkoşînek ji bo vê û têkoşîna din jî divê ji bo zindîkirin, geşkirin, berbelavkirin û zêdekirina prestîja zimên a di her warî de bê dayîn. Ferdên zindî yên civakê, yên hişyar û têkoşer hemû pêwîst e xebat, çalakî û kirinên xwe bi zimanê xwe bikin. Hem bi devkî hem bi nivîskî. Divê tim di bîr û hiş de be ku ziman bi her cure çalakiyên zêhnî û hilberînê bi pêş de diçe, kûr dibe û diedile, dikemile, geşe bi xwe dide û wisan jî kil û kêmasiyên xwe dabîn dike. Zimanê di her warî de neyê bikaranîn û her tişt pê neyê hilberandin, her cure berhem pê neyên nivîsîn wekî çawan nikare geşe bi xwe bide her wisan gencîneya xwe ya heyî jî ji dest dide. Loma bikaranîna zimên a di her warî de, çawan rê li ber çilmisîna wî digire, her wiha wî zimanî diçirisîne jî. Ji lew re ji bo zimanekî wiha ya esas bi awayekî nivîskî bikaranîna wî ya di her war û biwarê de ye. Tu zimanek ji serdestpêkê heta roja îroj ne xwedî heman gencîneya peyvan e, civak bi çi mijûl bibe, ferdên wê li ser çi bi wî zimanî binivîse, termînolojiya wê qadê jî li zimên zêde dibe. Berevajiyê vê çilmisîn, lawazbûn û têkçûna civariya heyî ya zimên e.
Xemsariya zimên, pûtepênedan, bikaranîna kêm, veneguhastina li nifşên dahatûyê, zemîna rabûna ji holê ya zimên xweş dike, pê re jî rê li ber helîn û bişaftinê vedike. Bi çûna zimên re gelê wî zimanî jî dibe aîdî zimanê pêasîmîlebûyî. Eger em nexwazin ev yek li me biqewime, nexwe hewce ye em li zimanê xwe bibin xwedî, ji ber ku yê me digihîne hev, me hişk bi hev ve girê dide ew e û ew nîşaneya herî berbiçav a hebûn û dahatûya me ye.
Hemin berxwedan jiyan e, divê ev berxwedan ji bo zimanê me be jî.
-
Zana Farqînî, di sala 1967’an de li Farqîna Amedê hatiye dinyayê. Dibistana seretayî û ya navîn li Farqînê, lîse û zanîngeh jî li Zanîngeha Stenbolê (beşa civaknasî) xwendine. Mastera xwe jî li ser Çand û Zimanê Kurdî li Enstîtuya Zimanên Zindî yên Tirkiyeyê ya Zanîngeha Artûkluyê ya Mêrdînê kiriye.
Ew yek ji avakarê Koma Çiya ya muzîkê ye û li gel komê jî di kaseta pêşîn a bi navê “Rozerîn” de wek stranbêj cih girtiye.
Cara pêşîn di kovara Rewşenê ya Navenda Çanda Mezopotamyayê de gav avêtiye nav qada weşangeriya kurdî û di vê kovarê de jî di desteya karê nivîsaran de cih girtiye. Paşê di rojnameya hefteyî Welat de wek redaktor û nûçegihan xebitiye. Piştre di derxistina Welatê Me de cih girtiye û bûye Berpirsê Karê Nivîsaran ê pêşîn û dûre jî bûye Gerînendeyê Giştî yê Weşanê yê vê rojnameyê. Piştî girtina wê, îcar di derxistina Azadiya Welat cih stendiye û bûye Gerînendeyê Giştî yê Weşanê yê pêşîn ê vê rojnameyê.
Ji sala 1997’an heta 2008’an çend dewran di Desteya Kargêriya Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê de cih girtiye û li Enstîtuyê serokatiya Beşa Ziman jî kiriye. Devrekê jî (2011-2013) serokatiya Enstîtuya kurdî ya Stenbolê kiriye. Her wiha Farqînî xelatgirê pêşîn ê Xelata Zimanê Kurdî ya Feqî Huseyn Sagniç e ku ji aliyê heman Enstîtuyê ve di sala 2005’an de hatiye lidarxistin.
Yek ji avakarê Weqfa Mezopotamyayê û endamê Heyeta Miteweliyan a vê weqfê ye. Di gelek kovar, rojname û mecrayên dîjîtal de bi giranî li ser zimanê kurdî di warên cur bi cur de gotar û nivîsarên wî hatine weşandin.
Berhemên wî:
Ferhenga Tirkî-Kurdî
Ferhenga Kurdî-Tirkî
Ferhenga Kurdî Tirkî – Tirkî Kurdî
Lêker û Rastnivîsîna Wan (Ji Aliyê Binyatî ve)
Xebatên kolektîf
Em Zimanê Kurdî Binasin
Muzîka Sarayê ya Kurdî
Ji bo Rastnivîsînê Ferhenga Kurdî (Kurmancî) – Tirkî
Rêbera Rastnivîsînê
Wergerên wî yên ji zimanê tirkî:
Mamosteyê Sêyemîn Xanî
Rastiyên Destana Memê Alan
Xanî û Newroz
Xanî û Memzayên Wî
