ژنەکە نڤیسکار ژ بەر توند و تووژییا مێرێ خوە ژ ستەنبۆلێ درەڤە تێ دییاربەکرێ. ل ڤر ئارابەسکییا ترکان ب خوە سەرۆبنۆ دکە کو ب سالان وان ژنێن “قاشۆ مەخدوورێ تۆرەیان” ژ باژارێن کوردستانێ دبرن باژارێن ترکان و تشتێن نەتشت دانین سەرێ وان. د ھۆناکێ دە ئێدی کوردستان جھێ خەلاسی و ھێڤییێ، ستەنبۆل جھێ تووند و تووژییێیە. ھەرچقاس د دەستپێکێ دە ژ کوردستانێ بەر ب ترکییەیێ ڤە رەڤییابە ژی ڤەگەرا مالێ وەکی دەرمانکرینێ تێ دا خویا دکە.
ئانتھۆنی پیم د کتێبا خوەیا ب ناڤێ چەڤر کوراملارıنı کەشفەتمەک (ڤەکۆلینا تەۆرییێن وەرگەرێ) دە پایەیەکە بلند ل وەرگێرێن خودرەستە ئانگۆیێن نەتەۆرکی دکە و دبێژە ھەر کارێ وەرگەرێ د ھوندرێ خوە دە، د وێ کێلییا وەرگەرێ دە، تەۆرییەکێ پێشکێش دکە. ئەڤ ژێدەرکا پیم ژ بۆ گەلەک نڤیسکاران ژی دبە کو وھا بە. رۆمانا لەرزا قاسم پیرۆ ژی، ژ چەند ھێلان ڤە خوەدی ئانگاشتێن خوەیێن تەۆریکە. لگەل مەتافکسییۆن، کریزا خوەزاییبوونێ و سەکنا وێیا فەمینیست مرۆڤ دکارە چاڤچۆڤەیەکێ ژێ رە دەینە.
د رۆمانێ دە ژنەکە نڤیسکار ژ بەر توند و تووژییا مێرێ خوە ژ ستەنبۆلێ درەڤە تێ دییاربەکرێ. ل ڤر ئارابەسکییا ترکان ب خوە سەرۆبنۆ دکە کو ب سالان وان ژنێن “قاشۆ مەخدوورێ تۆرەیان” ژ باژارێن کوردستانێ دبرن باژارێن ترکان و تشتێن نەتشت دانین سەرێ وان. د ھۆناکێ دە ئێدی کوردستان جھێ خەلاسی و ھێڤییێ، ستەنبۆل جھێ تووند و تووژییێیە. ھەرچقاس د دەستپێکێ دە ژ کوردستانێ بەر ب ترکییەیێ ڤە رەڤییابە ژی ڤەگەرا مالێ وەکی دەرمانکرینێ تێ دا خویا دکە. ل کوردستانێ ئێدی ناڤێ وێ شادییانە. “[ێ]دی ل ئاخەکە پیرۆز، ل ئامەدێ بووم. ھەما وێ کێلییێ نزانم ژ کوو ڤە ھات؛ لێ من ژ خوە رە گۆت: ‘شادی!ع [….] من گۆت، بلا ناڤێ من شادییان بە” (٢٥). د پراتیکا ڤەگەرێ دە ژ بۆ خوربەتێ (ئەدلێ، شادییان) وسا نابە، لێ قەت نەبە د تەۆرییێ دە وسا تێ سێوراندن.
وەکە کو د دەستپێکێ دە من ژێ گرتبوو مەسەلەیەکە گرینگ تەۆریزەکرنا کێلییانە. نڤیسکارا ھۆناکی شادییان، ژ بەر پارکینسۆنێ ئانگۆ نەخوەشینا خوەیا پێشڤەچوونەر و ھلوەشینەر ئێدی نکارە بنڤیسە. کتێبەکە نیڤجۆمایی و بیرانێن رەشەکی ل ھۆستەیەکی دگەرە کو خوە تەمام بکە. مەتافکسییۆن تام د ڤێ کێلییێ دە خوە نیشان ددە. خوینەر دەقا نەتەمامبوویی د دەما تەمامکرنێ دە زەفت دکە. بیا من ئەڤ ژی تەۆریزەکرنا کێلییەکێیە د ناڤ رۆمانێ دە. ئێدی کێمزێدە گومانەک چێدبە کو رۆمانا بەر دەستێ مە و ھەر دو نڤیسکاران ھەمان کتێبە. نڤیسکارا مەیا ھەقیقی نەخوەشە، ئێدی لاشێ وێ رێ نادە کو بەرھەما خوە تەمام بکە. پشتی بریار و قەبوولا نڤیسکارێ تەمامکەر، تەلافیکرنا سەقەتییا (نەخوەشین ژ ڤێ پێڤە وسا دەرباس دبە) نڤیسکارا ژن دییالۆگا د ناڤبەرا وان دە وەکە کارگەھا نڤیسکارییا ئافرینەر و مدبەخا وێ کارگەھێ، نڤیسکارێ رۆمانێ خوینەران داوەتی ھوندرێ مەتافکسییۆنێ دکە. ب سایا نڤیسکارەکی ئافراندنا دو نڤیسکاران و چێکرنا بەرھەمەکە ھۆناکی. ئەڤە شیرۆڤەیا نڤیسکار، ئافرینەرا ھەر دو نڤیسکارێن ھۆناکی.
وەختێ من تەزا خوەیا دۆکتۆرایێ دنڤیساند د ئاستا لێکۆلینێ دە گەلەک ژ نڤیسکاران ھم ب دەڤکی ھم ژی ب شاھدبوونا من ب خوە، ژ نڤیس، لێکۆلین، ھەڤپەیڤین و گوھدارییێن وان، وان ھەر دگۆت و ھێھ ژی دبێژن “تشتێن کو د رۆمانا من دە نە گش راستن” ئانگۆ تشتێن ھەقیقییێن سەرھاتییەکێ نە. ئەڤ بیا من کریزەکە نڤیسکارییا کوردانە کو ھۆناکێ د بن ژییانا خوەیا راستەقین دە دبینن ئان ژی ژییانا خوەیا ھەقیقی د سەر ھۆناکێ رە دبینن. ھالبوکی ھۆناک ئەو تشتە کو راستییێ دەرباس بکە و راستییەکێ بافرینە کو راستییا راست ژێ بھەسدە. د ڤێ رۆمانێ دە خوەندنەکە ب ڤی رەنگی ژی ھەیە. وەختێ نڤیسکارێ تەمامکەر براھیم ئارام و نڤیسکارا “کێم” (دەرڤەیی مژارێ کێمنڤیسکاری د فەرھەنگا وێژەیێ دە تشتەکی بقیمەتە) ل سەر کتێبێ دخەبتن نیقاش چێدبە کو ناڤێ گوندێ شادییان وەک خوە بە ئان بێ گوھەراندن. ئاخری وەک خوە دمینە د ئەنجاما دژدەرکەتنا ئارام و لبەرخوەدانا شادییان. تەرجیھا شادییان، پابەندیبوونا ب ناڤێ خوەزایی و ھەقیقییا گوندێ وێ دبە سەدەما پەیداکرن و ڤەدیتنا مەرڤێن وێیێن کو ژ وان رەڤییابوون. ناتوورالیزما نڤیسکار دبە ئاخرییا وێ. ئەڤ ژی بیا من ھم ژ ھێلا مەتافکسییۆنێ ڤە ھم ژی ژ ھێلا ڤێ کریزا نڤیسکارێن کوردان ڤە دکارە وەکە رەخنەیەکێ، چارەسەرییەکێ و بلندکرنا قەدرێ ھۆناکێ وەرە خوەندن.
وەختێ مرۆڤ مەتافیکسییۆن و کریزا خوەزاییبوونێیا نڤیسکارێن کورد تێ دە دبینە د ناڤبەرا ڤان دە دەرییەکی دیتر ژی بڤێ نەڤێ ل سەر مەسەلەیا ژن و مێران ڤەدبە. چاوا کو د پاراگرافێن ئەول دە وەکە سەقەتی و تەمامکار دەرباس دبە ژنبوونا نڤیسکارا ھۆناکی و مێربوونا نڤیسکارێ ھۆناکی ب خوە تەرجیھێن گەلەکی وێرەکن. ئەز د سەری دە ببێژم بەری کو دەرباسی فەرھەنگەکە تایبەتا لیتەراتوورا فەمینیزمێ ببم، دکارم ببێژم کو ب گشتی بەرھەما قاسم پیرۆ ھەکە مرۆڤ بکە ئالگیرێ ھێلەکێ ئەو ھێل ھێلەکە ژنپارێزە. لەورا ب خوە دییار دکە دبێژە “ھێز ژەھرا مێرانە” (٩٠). ھەروەکی دن رووپەلێن ١٠٨ و ١٠٩ وەکی مانیفەستۆیا شادییانێیە ل دژی مێرناڤەندییێ: “د جڤاکا مە دە ژی سەرێ مار، مێر ب خوەیە.” (١٠٨). لێ بەلێ ئەڤ نایێ وێ ماھنەیێ کو وێ دەرھشەکە سەربخوەیا مەتنێ نەبە و ئەڤ ژی ژ تەرجیھا نڤیسکاری زێدەتر د خوە دە دھەوینە.
ئەز دبێم ھەر کێ بخوەستا ب چاڤەکی فەمینیستی نڤیسەک بنڤیساندا و ئارگوومانتا خوەیا سەرەکە ل سەر وێ تەرجیھا نڤیسکارێ مێرێ تەمامکەر ئاڤا بکرا، ژ کەسی رە خەریب نەدھات. وەکە کاتەگۆریکی تشتەکی وسا ژێ دەرتێ: ژنەکە سەقەت ژ ھێلا مێرەکی ڤە تێ تەمامکرن. دبە کو ژ گەلەک کەسان ڤە ژی وھا بە لەورا د فەمینیزمێن سەتھی، سەرکی و بێبنگەھ دە تەنێ تشتێن وسا ژی دکارن ببن مژارا رەخنەیێ. گەلەک جاران نە نەھەقن ژی. بەلکی ژ بۆ ڤێ مەتنێ ژی ئەڤ تشت راست بە و جھێ رەخنەیێ بە. لەورا بیستەکە دن ئەزێ بەھسا چێکرنا وێنەیەکی خووسووسی بکم لێ ڤی وێنەیی دیسا ژی دکاری ژ دەستێ ژنەکێ بھاتا چێکرن. چما مێرەک وی وێنەیێ جڤاکی چێدکە؟
د ھۆناکا لەرزێ دە سەدەمگەری ھێمانەکە سەرەکەیە، چ ب سەرکی چ ژی کوور. د ھلبژارتنا رۆلا تەمامکارییا نڤیسکارەکی مێر دە، من لگەل خوە دو سەدەم دیتن. یەک ژێ ئەوە، پشتی کو شادییان نەکاری پێ دە بچە و چیرۆکا ژ قەلەما وێ نڤجۆ ما پێڤە، ھەر کاراکتەرێن کو بەھسا خوە دکن ژ بلی شادییانێ تەڤ مێرن. دبە کو تشتەکی وسا ھەبە ژن بەھسا چیرۆکا خوە دکە، مێر ژی دکارە ب خوەشکی بەھسا چیرۆکا خوە بکە.ا دن ژی وەختێ سەمینەر و داناسینا کتێبێ دبە وەکە نڤیسکارێ کتێبێ براھیم ئارام بەرسڤا خەلکێ ددە، دەنگێ وی ئۆتۆریتەرە و گۆتنا داوی دبێژە. ئەم وسا پێ دھەسن کو د بەرھەمێ دە لێگەرینا دەنگێ ئۆتۆریتەر بوویە پارا مێرکی. ئەڤ ب خوە جھێ رەخنەیێیە، چما بەرۆڤاژییا وێ نەبە؟ ھەروەکی دن ما ل ڤر ماھنەیەکە وسا ژی دەرنایێ، ڤایە مالێ جڤاکێ ئەڤە. ئاخری ئەڤ تشت مە دبە ھەیا بەر دەرییێ رەخنەگرییا مارکسیست کو داخوازا ھلبژارتنا کاراکتەرێن نموونەیی دکن وەکە پەیورەکە سۆسیالیست. لوکاجس ژی ل دژی ھندێ دەردکەت، وێنەگرتنا رەوشەکە خەراب ژی ل گۆری وی جھێ سەرکەفتنێ بوو و د فەرھەنگا ھونەرا مارکسیست دە سۆلا وێ وێنەگرتنێ دکەت ناڤ سۆلا جامێران.
ل گۆر بیر و بۆچوونێن ھەیی دیسا ژی بیا من ھەر کو وێنە و سەدەمگەرییێن خوە ھەبن ژی مێر وەکە تەمامکارێ ژنان فکر، رامان و ھۆناکێ دکوژە. خوەندنا لەرزێ ب ڤی رەنگێ خوە یازماک یاساک باستıرıلان کادıن یازıنı (نڤیساندن قەدەخەیە، وێژەیا ژنانا سەرکوتکری)ا ژۆاننا روسس تینە بیرا مرۆڤان. د وێ کتێبێ دە ب ئاواکی گەلەکی ھێسان و سڤک چەند ھییەرارشییێن ھشکێن ل دژی وێژەیا ژنان ھاتنە تەسپیتکرن. ل گۆر ژێدەرکێن روسس وەختێ ژن دنڤیسن، د سەری دە ژ نەدیتنێ ڤە تێنە دیتن، وەختێ خویا کرن ژی ئێدی سازوومانێن پچووکخستنێ دکەڤن شوخلێ: “گوھنەدان، شەرمەزارکرن، کێمدیتن” راڤەکێن ئەسلییێن وان ستراتەژییانن (١٤). ستراتەژییێن مەزن ژی وسا نە: قەدەخەیێن نەفەرمی (بۆ نموونە کارێن ناڤ مالێیێن ل سەر ژنان ھەیا ب پەیداکرنا ماتەریالان)، ئینکارکرنا کەسێن کو کتێب نڤیساندنە (نە کو یەکی دن ل سەر ناڤێ وێ نڤیساندییە، ئەڤ تشت ب خوە د ناڤ لەرزێ دە بوویە ئاریشە)، وەکە جورە کێم و بچووکە (بۆ نموونە ژن دکارن بەس رۆمانێن ب نامەیی بنڤیسن)، ھەسباندنا وەکە تشتەکی ئیستسنایی (ئەرێ جارەکێ بوویە لێ وەکی دن؟)، موستەسنابوونا نڤیسکارەکە ب خوە، قوتکرنا ژ نەریتێ ئان ژی نەدیتنا ئاڤابوونا نەریتەکێ، نیشاندانا بەرھەمێ وەکە نیشانەیا بێەخلاقییێ (تشتێن کو ژ مێران رە پەسنن، ژ ژنان رە دبن جھێ رەخنە و نەباشییێ) و ھود. تشتێن ھوورتر (١٤). د ناڤ ڤان ھەموویان دە ئەز باوەرم تشتەکی وەک وێ بیرانینا ئاناس نن ل ڤێ دەقێ نایێ. چاوا کو ب ئیدەۆلۆژییا خوەیا ھۆناکی ئان ژی ب ھشمەندی دبێژە “ھێز ژەھرا مێرانە” و ب دەرھشا ھۆناکێ رە ژی مێر وەکە تەمامکەرێ ژنێ دایە نیشاندان. وەختێ ئاناس نن دچە سەر ئانالیستێ گەورە ئۆتتۆ رانک شیرەتا ئانالیست بالکێشە، دبێژێ: “دەما ژنا نەڤرۆتیک تێ دەرمانکرن دبە ژن. دەما مێرێ نەڤرۆتیک تێ دەرمانکرن دبە ھونەرمەند… ژ بۆ ئافراندنێ ھەوجەیە [مرۆڤ] ھنەک تشتان ھلوەشینە و ژ ھۆلێ راکە. ژن نکارن ڤێ یەکێ بکن” (ڤەگوھاستن ژۆاننا روسس، یازماک یاساک ٢٨). ل گەل سازوومانا رێگر ل ھەمبەری ژنان کو ئانالیستێن ناڤدار ژی شیریکێن ڤی سووجی نە، ل ڤر وێنەیێ تشتەکی وەکی ڤێ یەکێ تێ گرتن کو ژن نەچن سەر دکتۆرێن مێر، لێ بەلێ بالکێشە، پشتی ئۆتتۆ رانکیێ کو وێ دەرمان دکە و ڤان باندۆرێن ھلوەشینەریێن ئۆتتۆ رانک ژ سەر وێ رادکە، دیسا ئانالیستەکی مێرە. ئاخر کەسێن مینا ئۆتتۆ رانک قایدە نە، دکتۆرێ دن وەکی کو ناڤێ وی ژی نە دییارە ئیستسنایە. د دەما ئیرۆییندە ئیستسنا زێدە بووبن و قایدە لاوازتر بووبن ژی د جھێ خوە دە نە. لەوما جارنا ژەھر دەرمان بە ژی ژەھر ناڤێ خوە ژ ژەھربوونێ دگرە. مارێ بێژاھر دیسا ژی مارە.
چاڤکانی
پیرۆ، قاسم. لەرز. پاڵ، ٢٠٢٣.
روسس، ژۆاننا. یازماک یاساک. وەرگەر بۆ ترکی. س. مەلس بایسال. منۆتۆر کتاپ، ٢٠٢٢.