ژەھرا مێران، لەرزا ھەز و ھێزێن ھۆناکێ

12/10/2024

ژنەکە نڤیسکار ژ بەر توند و تووژییا مێرێ خوە ژ ستەنبۆلێ درەڤە تێ دییاربەکرێ. ل ڤر ئارابەسکییا ترکان ب خوە سەرۆبنۆ دکە کو ب سالان وان ژنێن “قاشۆ مەخدوورێ تۆرەیان” ژ باژارێن کوردستانێ دبرن باژارێن ترکان و تشتێن نەتشت دانین سەرێ وان. د ھۆناکێ دە ئێدی کوردستان جھێ خەلاسی و ھێڤییێ، ستەنبۆل جھێ تووند و تووژییێیە. ھەرچقاس د دەستپێکێ دە ژ کوردستانێ بەر ب ترکییەیێ ڤە رەڤییابە ژی ڤەگەرا مالێ وەکی دەرمانکرینێ تێ دا خویا دکە.


ئانتھۆنی پیم د کتێبا خوەیا ب ناڤێ چەڤر کوراملارıنı کەشفەتمەک (ڤەکۆلینا تەۆرییێن وەرگەرێ) دە پایەیەکە بلند ل وەرگێرێن خودرەستە ئانگۆیێن نەتەۆرکی دکە و دبێژە ھەر کارێ وەرگەرێ د ھوندرێ خوە دە، د وێ کێلییا وەرگەرێ دە، تەۆرییەکێ پێشکێش دکە. ئەڤ ژێدەرکا پیم ژ بۆ گەلەک نڤیسکاران ژی دبە کو وھا بە. رۆمانا لەرزا قاسم پیرۆ ژی، ژ چەند ھێلان ڤە خوەدی ئانگاشتێن خوەیێن تەۆریکە. لگەل مەتافکسییۆن، کریزا خوەزاییبوونێ و سەکنا وێیا فەمینیست مرۆڤ دکارە چاڤچۆڤەیەکێ ژێ رە دەینە.

د رۆمانێ دە ژنەکە نڤیسکار ژ بەر توند و تووژییا مێرێ خوە ژ ستەنبۆلێ درەڤە تێ دییاربەکرێ. ل ڤر ئارابەسکییا ترکان ب خوە سەرۆبنۆ دکە کو ب سالان وان ژنێن “قاشۆ مەخدوورێ تۆرەیان” ژ باژارێن کوردستانێ دبرن باژارێن ترکان و تشتێن نەتشت دانین سەرێ وان. د ھۆناکێ دە ئێدی کوردستان جھێ خەلاسی و ھێڤییێ، ستەنبۆل جھێ تووند و تووژییێیە. ھەرچقاس د دەستپێکێ دە ژ کوردستانێ بەر ب ترکییەیێ ڤە رەڤییابە ژی ڤەگەرا مالێ وەکی دەرمانکرینێ تێ دا خویا دکە. ل کوردستانێ ئێدی ناڤێ وێ شادییانە. “[ێ]دی ل ئاخەکە پیرۆز، ل ئامەدێ بووم. ھەما وێ کێلییێ نزانم ژ کوو ڤە ھات؛ لێ من ژ خوە رە گۆت: ‘شادی!ع [….] من گۆت، بلا ناڤێ من شادییان بە” (٢٥). د پراتیکا ڤەگەرێ دە ژ بۆ خوربەتێ (ئەدلێ، شادییان) وسا نابە، لێ قەت نەبە د تەۆرییێ دە وسا تێ سێوراندن.

وەکە کو د دەستپێکێ دە من ژێ گرتبوو مەسەلەیەکە گرینگ تەۆریزەکرنا کێلییانە. نڤیسکارا ھۆناکی شادییان، ژ بەر پارکینسۆنێ ئانگۆ نەخوەشینا خوەیا پێشڤەچوونەر و ھلوەشینەر ئێدی نکارە بنڤیسە. کتێبەکە نیڤجۆمایی و بیرانێن رەشەکی ل ھۆستەیەکی دگەرە کو خوە تەمام بکە. مەتافکسییۆن تام د ڤێ کێلییێ دە خوە نیشان ددە. خوینەر دەقا نەتەمامبوویی د دەما تەمامکرنێ دە زەفت دکە. بیا من ئەڤ ژی تەۆریزەکرنا کێلییەکێیە د ناڤ رۆمانێ دە. ئێدی کێمزێدە گومانەک چێدبە کو رۆمانا بەر دەستێ مە و ھەر دو نڤیسکاران ھەمان کتێبە. نڤیسکارا مەیا ھەقیقی نەخوەشە، ئێدی لاشێ وێ رێ نادە کو بەرھەما خوە تەمام بکە. پشتی بریار و قەبوولا نڤیسکارێ تەمامکەر، تەلافیکرنا سەقەتییا (نەخوەشین ژ ڤێ پێڤە وسا دەرباس دبە) نڤیسکارا ژن دییالۆگا د ناڤبەرا وان دە وەکە کارگەھا نڤیسکارییا ئافرینەر و مدبەخا وێ کارگەھێ، نڤیسکارێ رۆمانێ خوینەران داوەتی ھوندرێ مەتافکسییۆنێ دکە. ب سایا نڤیسکارەکی ئافراندنا دو نڤیسکاران و چێکرنا بەرھەمەکە ھۆناکی. ئەڤە شیرۆڤەیا نڤیسکار، ئافرینەرا ھەر دو نڤیسکارێن ھۆناکی.

وەختێ من تەزا خوەیا دۆکتۆرایێ دنڤیساند د ئاستا لێکۆلینێ دە گەلەک ژ نڤیسکاران ھم ب دەڤکی ھم ژی ب شاھدبوونا من ب خوە، ژ نڤیس، لێکۆلین، ھەڤپەیڤین و گوھدارییێن وان، وان ھەر دگۆت و ھێھ ژی دبێژن “تشتێن کو د رۆمانا من دە نە گش راستن” ئانگۆ تشتێن ھەقیقییێن سەرھاتییەکێ نە. ئەڤ بیا من کریزەکە نڤیسکارییا کوردانە کو ھۆناکێ د بن ژییانا خوەیا راستەقین دە دبینن ئان ژی ژییانا خوەیا ھەقیقی د سەر ھۆناکێ رە دبینن. ھالبوکی ھۆناک ئەو تشتە کو راستییێ دەرباس بکە و راستییەکێ بافرینە کو راستییا راست ژێ بھەسدە. د ڤێ رۆمانێ دە خوەندنەکە ب ڤی رەنگی ژی ھەیە. وەختێ نڤیسکارێ تەمامکەر براھیم ئارام و نڤیسکارا “کێم” (دەرڤەیی مژارێ کێمنڤیسکاری د فەرھەنگا وێژەیێ دە تشتەکی بقیمەتە) ل سەر کتێبێ دخەبتن نیقاش چێدبە کو ناڤێ گوندێ شادییان وەک خوە بە ئان بێ گوھەراندن. ئاخری وەک خوە دمینە د ئەنجاما دژدەرکەتنا ئارام و لبەرخوەدانا شادییان. تەرجیھا شادییان، پابەندیبوونا ب ناڤێ خوەزایی و ھەقیقییا گوندێ وێ دبە سەدەما پەیداکرن و ڤەدیتنا مەرڤێن وێیێن کو ژ وان رەڤییابوون. ناتوورالیزما نڤیسکار دبە ئاخرییا وێ. ئەڤ ژی بیا من ھم ژ ھێلا مەتافکسییۆنێ ڤە ھم ژی ژ ھێلا ڤێ کریزا نڤیسکارێن کوردان ڤە دکارە وەکە رەخنەیەکێ، چارەسەرییەکێ و بلندکرنا قەدرێ ھۆناکێ وەرە خوەندن.

وەختێ مرۆڤ مەتافیکسییۆن و کریزا خوەزاییبوونێیا نڤیسکارێن کورد تێ دە دبینە د ناڤبەرا ڤان دە دەرییەکی دیتر ژی بڤێ نەڤێ ل سەر مەسەلەیا ژن و مێران ڤەدبە. چاوا کو د پاراگرافێن ئەول دە وەکە سەقەتی و تەمامکار دەرباس دبە ژنبوونا نڤیسکارا ھۆناکی و مێربوونا نڤیسکارێ ھۆناکی ب خوە تەرجیھێن گەلەکی وێرەکن. ئەز د سەری دە ببێژم بەری کو دەرباسی فەرھەنگەکە تایبەتا لیتەراتوورا فەمینیزمێ ببم، دکارم ببێژم کو ب گشتی بەرھەما قاسم پیرۆ ھەکە مرۆڤ بکە ئالگیرێ ھێلەکێ ئەو ھێل ھێلەکە ژنپارێزە. لەورا ب خوە دییار دکە دبێژە “ھێز ژەھرا مێرانە” (٩٠). ھەروەکی دن رووپەلێن ١٠٨ و ١٠٩ وەکی مانیفەستۆیا شادییانێیە ل دژی مێرناڤەندییێ: “د جڤاکا مە دە ژی سەرێ مار، مێر ب خوەیە.” (١٠٨). لێ بەلێ ئەڤ نایێ وێ ماھنەیێ کو وێ دەرھشەکە سەربخوەیا مەتنێ نەبە و ئەڤ ژی ژ تەرجیھا نڤیسکاری زێدەتر د خوە دە دھەوینە.

ئەز دبێم ھەر کێ بخوەستا ب چاڤەکی فەمینیستی نڤیسەک بنڤیساندا و ئارگوومانتا خوەیا سەرەکە ل سەر وێ تەرجیھا نڤیسکارێ مێرێ تەمامکەر ئاڤا بکرا، ژ کەسی رە خەریب نەدھات. وەکە کاتەگۆریکی تشتەکی وسا ژێ دەرتێ: ژنەکە سەقەت ژ ھێلا مێرەکی ڤە تێ تەمامکرن. دبە کو ژ گەلەک کەسان ڤە ژی وھا بە لەورا د فەمینیزمێن سەتھی، سەرکی و بێبنگەھ دە تەنێ تشتێن وسا ژی دکارن ببن مژارا رەخنەیێ. گەلەک جاران نە نەھەقن ژی. بەلکی ژ بۆ ڤێ مەتنێ ژی ئەڤ تشت راست بە و جھێ رەخنەیێ بە. لەورا بیستەکە دن ئەزێ بەھسا چێکرنا وێنەیەکی خووسووسی بکم لێ ڤی وێنەیی دیسا ژی دکاری ژ دەستێ ژنەکێ بھاتا چێکرن. چما مێرەک وی وێنەیێ جڤاکی چێدکە؟

د ھۆناکا لەرزێ دە سەدەمگەری ھێمانەکە سەرەکەیە، چ ب سەرکی چ ژی کوور. د ھلبژارتنا رۆلا تەمامکارییا نڤیسکارەکی مێر دە، من لگەل خوە دو سەدەم دیتن. یەک ژێ ئەوە، پشتی کو شادییان نەکاری پێ دە بچە و چیرۆکا ژ قەلەما وێ نڤجۆ ما پێڤە، ھەر کاراکتەرێن کو بەھسا خوە دکن ژ بلی شادییانێ تەڤ مێرن. دبە کو تشتەکی وسا ھەبە ژن بەھسا چیرۆکا خوە دکە، مێر ژی دکارە ب خوەشکی بەھسا چیرۆکا خوە بکە.ا دن ژی وەختێ سەمینەر و داناسینا کتێبێ دبە وەکە نڤیسکارێ کتێبێ براھیم ئارام بەرسڤا خەلکێ ددە، دەنگێ وی ئۆتۆریتەرە و گۆتنا داوی دبێژە. ئەم وسا پێ دھەسن کو د بەرھەمێ دە لێگەرینا دەنگێ ئۆتۆریتەر بوویە پارا مێرکی. ئەڤ ب خوە جھێ رەخنەیێیە، چما بەرۆڤاژییا وێ نەبە؟ ھەروەکی دن ما ل ڤر ماھنەیەکە وسا ژی دەرنایێ، ڤایە مالێ جڤاکێ ئەڤە. ئاخری ئەڤ تشت مە دبە ھەیا بەر دەرییێ رەخنەگرییا مارکسیست کو داخوازا ھلبژارتنا کاراکتەرێن نموونەیی دکن وەکە پەیورەکە سۆسیالیست. لوکاجس ژی ل دژی ھندێ دەردکەت، وێنەگرتنا رەوشەکە خەراب ژی ل گۆری وی جھێ سەرکەفتنێ بوو و د فەرھەنگا ھونەرا مارکسیست دە سۆلا وێ وێنەگرتنێ دکەت ناڤ سۆلا جامێران.

ل گۆر بیر و بۆچوونێن ھەیی دیسا ژی بیا من ھەر کو وێنە و سەدەمگەرییێن خوە ھەبن ژی مێر وەکە تەمامکارێ ژنان فکر، رامان و ھۆناکێ دکوژە. خوەندنا لەرزێ ب ڤی رەنگێ خوە یازماک یاساک باستıرıلان کادıن یازıنı (نڤیساندن قەدەخەیە، وێژەیا ژنانا سەرکوتکری)ا ژۆاننا روسس تینە بیرا مرۆڤان. د وێ کتێبێ دە ب ئاواکی گەلەکی ھێسان و سڤک چەند ھییەرارشییێن ھشکێن ل دژی وێژەیا ژنان ھاتنە تەسپیتکرن. ل گۆر ژێدەرکێن روسس وەختێ ژن دنڤیسن، د سەری دە ژ نەدیتنێ ڤە تێنە دیتن، وەختێ خویا کرن ژی ئێدی سازوومانێن پچووکخستنێ دکەڤن شوخلێ: “گوھنەدان، شەرمەزارکرن، کێمدیتن” راڤەکێن ئەسلییێن وان ستراتەژییانن (١٤). ستراتەژییێن مەزن ژی وسا نە: قەدەخەیێن نەفەرمی (بۆ نموونە کارێن ناڤ مالێیێن ل سەر ژنان ھەیا ب پەیداکرنا ماتەریالان)، ئینکارکرنا کەسێن کو کتێب نڤیساندنە (نە کو یەکی دن ل سەر ناڤێ وێ نڤیساندییە، ئەڤ تشت ب خوە د ناڤ لەرزێ دە بوویە ئاریشە)، وەکە جورە کێم و بچووکە (بۆ نموونە ژن دکارن بەس رۆمانێن ب نامەیی بنڤیسن)، ھەسباندنا وەکە تشتەکی ئیستسنایی (ئەرێ جارەکێ بوویە لێ وەکی دن؟)، موستەسنابوونا نڤیسکارەکە ب خوە، قوتکرنا ژ نەریتێ ئان ژی نەدیتنا ئاڤابوونا نەریتەکێ، نیشاندانا بەرھەمێ وەکە نیشانەیا بێەخلاقییێ (تشتێن کو ژ مێران رە پەسنن، ژ ژنان رە دبن جھێ رەخنە و نەباشییێ) و ھود. تشتێن ھوورتر (١٤). د ناڤ ڤان ھەموویان دە ئەز باوەرم تشتەکی وەک وێ بیرانینا ئاناس نن ل ڤێ دەقێ نایێ. چاوا کو ب ئیدەۆلۆژییا خوەیا ھۆناکی ئان ژی ب ھشمەندی دبێژە “ھێز ژەھرا مێرانە” و ب دەرھشا ھۆناکێ رە ژی مێر وەکە تەمامکەرێ ژنێ دایە نیشاندان. وەختێ ئاناس نن دچە سەر ئانالیستێ گەورە ئۆتتۆ رانک شیرەتا ئانالیست بالکێشە، دبێژێ: “دەما ژنا نەڤرۆتیک تێ دەرمانکرن دبە ژن. دەما مێرێ نەڤرۆتیک تێ دەرمانکرن دبە ھونەرمەند… ژ بۆ ئافراندنێ ھەوجەیە [مرۆڤ] ھنەک تشتان ھلوەشینە و ژ ھۆلێ راکە. ژن نکارن ڤێ یەکێ بکن” (ڤەگوھاستن ژۆاننا روسس، یازماک یاساک ٢٨). ل گەل سازوومانا رێگر ل ھەمبەری ژنان کو ئانالیستێن ناڤدار ژی شیریکێن ڤی سووجی نە، ل ڤر وێنەیێ تشتەکی وەکی ڤێ یەکێ تێ گرتن کو ژن نەچن سەر دکتۆرێن مێر، لێ بەلێ بالکێشە، پشتی ئۆتتۆ رانکیێ کو وێ دەرمان دکە و ڤان باندۆرێن ھلوەشینەریێن ئۆتتۆ رانک ژ سەر وێ رادکە، دیسا ئانالیستەکی مێرە. ئاخر کەسێن مینا ئۆتتۆ رانک قایدە نە، دکتۆرێ دن وەکی کو ناڤێ وی ژی نە دییارە ئیستسنایە. د دەما ئیرۆییندە ئیستسنا زێدە بووبن و قایدە لاوازتر بووبن ژی د جھێ خوە دە نە. لەوما جارنا ژەھر دەرمان بە ژی ژەھر ناڤێ خوە ژ ژەھربوونێ دگرە. مارێ بێژاھر دیسا ژی مارە.

چاڤکانی

پیرۆ، قاسم. لەرز. پاڵ، ٢٠٢٣.

روسس، ژۆاننا. یازماک یاساک. وەرگەر بۆ ترکی. س. مەلس بایسال. منۆتۆر کتاپ، ٢٠٢٢.


Botan Times hewceyî piştgirîya te ye, bi 3 Dolaran (100 TL) bibe abone da em li ser pêyan bimînin


Ferzan Şêr

Bi navê xwe yê fermî Taylan Şahan Tarhan di sala 1986an de ji dayik bû. Ji gundê Barincê ya bi ser Bişêriyê ve ye. Dibistana seretayî li gund û Bişêriyê, dibistana navîn û lîse li Batmanê (Êlihê) xwendine. Di sala 2010an Zanîngeha Hacettepeyê beşa Fîzyoterapî û Rehabilîtasyonê qedandiye. Li Zaningeha Istanbul Bilgiyê di beşa Wêjeya Berawirdî (Comparative Literature) de lîsansa bilind bi teza xwe ya bi navê “Helîm Yûsiv’in Edebi Dünyasında Beden ve iktidar" (Di Cîhana Edebî Ya Helîm Yûsiv de Beden û Desthilatî) kuta kir. Li Zankoya Mimar Sinan Guzel Sanatlarê di beşa Sosyolojiyê de teza doktorayê (PhD) li ser biwara romanûsîya kurdî, bi navê Kürtçenin Kurmancî Lehçesinde Roman Yazımının Özerk Bir Alan Olarak Oluşumu (Di Kurmancî de Avabûna Romannivîsînê Weke Biwareke Xweser) sala 2023an parast. Di kovarên bi navê Ajda û Zaremayê de xebitî. Sala 2008an çîroka wî ya bi navê “Min bi Perrên Kevokan Bifîrrinin”, di pêşbaziya çîrokan a ku ji aliyê kovarên Tîroj û Evrensel Kültürê ve hatibû lidarxistin xelata yekemîniyê wergirt. Sala 2009an berhema wî ya ewil dîwana Otopsiya Berbejnekê çap bû. Wergerên wî 2015an Voltaçerx: Di Girtîgehê de LGBTÎbûn, 2018an Ji Tirkiyê Çîrokên HIVê, sala 2021an LGBTÎ+ên Penaber 2 hatin çapkirin. Çîrok, gotar û helbestên wî di kovarên mîna W, Çirûsk, Ajda, Tîroj, Zarema, Wêje û Rexneyê de weşiyan.

Te ev dîtıne?

Notên Hefteyê: Parçe yî yan Bitûn?!

I. Dê li te vegerim! Em di serdema ragihandinê da ne. Lê

Son Kürt Prens, Dr. Kamiran Bedirxan ile Tarihî bir Söyleşi (1962)

Yazan: Rohat Alakom 06/11/2024 1962’de yapılan bu söyleşi ilk kez Botan Times

Hevpeyvîneke Dîrokî ligel Kamiran Bedirxan (1962)

Hevpeyvîneke dîrokî (1962) ya ligel Kamiran Bedirxan li Botan Timesê diweşe. Ev