جەگەرخون (١٩٠١-١٩٨٤) یەک ژ وان ھەلبەستڤانێن کوردیێن ناڤدار تێ ھەسبین کو د سەدسالا ٢٠ان دە ژییایە. د ناڤ ڤان سالان دە وی ب قاسی ٨ دیوانێن ھەلبەستان ئامادە کرنە و ل جیھێن جودا وەک شام، بەیرووت، ستۆجکھۆلم، ستەمبۆل و ئامەدێ وەشاندنە. د وارێ زمان، دیرۆک و فۆلکلۆرا کوردی دە ژی ب دەھان پرتووک نڤیسینە. ئەو د ھەڤپەیڤینەکێ دە دییار دکە کو وی د سالا ١٩٢٤ان دە دەست ب نڤیسینا ھەلبەستان کریە: “سالا ١٩٢٤ان من دەست ب ھەلبەست نڤیساندنێ کر. ئیترافەکێ ژی بکم باشە…ئەڤ سال دەستپێکرنا وەلاتپارێزیا منە ژی.. سالێن ئەول، د ھەلبەستا من دە تەما میڵی و وەلاتپارێزی گران بوون…” (بنێرە: رۆژا وەلات، نر ١٢، ١٩٧٨). من بەری چەند مەھان بال کشاندبوو سەر ڤێ مژارێ: “ئەڤ یەک نیشان ددە کو ئیسال ١٠٠-سالیا نڤیسکاریا ھەلبەستڤانێ مەزنە، دڤێ ئەو ب شاھی و ب ھەلبەستێ بێ پیرۆزکرن و بێ ببیرانین” (@ رالاکۆم ١٩-٣-٢٠٢٤). ناڤ، سال و جیھێن چاپبوونا ڤان ھەر ٨ دیوانێن وی، ل ژێر ھن تشتان، ژ مە خوەندەڤان رە دبێژن و ھەروھا ب شەماتیک سەرپێھاتیا ١٠٠ سالیا ژییانا ھونەرییا جەگەرخون ژی پێشکێشی مە دکن. پێشگۆتنێن ھەر دیوانەکێ ژ ئالیێ کەسایەتیکی کورد ڤە ھاتیە نڤیسین:
دیوانا یەکەم: پریسک و پێتی، ١٩٤٥، شام
دیوانا دوەم: سەورا ئازادی، ١٩٥٤، شام
دیوانا سیەم: کیمە ئەز؟، ١٩٧٣، بەیرووت
دیوانا چارەم: رۆناک، ١٩٨٠، ستۆجکھۆلم
دیوانا پێنجەم: زەند-ئاڤستا،١٩٨١، ستۆجکھۆلم
دیوانا شەشەم: شەفەق،١٩٨٢، ستۆجکھۆلم
دیوانا ھەفتەم: ھێڤی، ١٩٨٣، ستۆجکھۆلم
دیوانا ھەشتەم: ئاشتی، ١٩٨٥، ستۆجکھۆلم
ئەو ھەلبەستێن کو ب ھەستێن نەتەوی ھاتنە نڤیسین ژ ئالیێ کوردان ڤە گەلەک ھاتنە ھەزکرن. ھن ژ وان بوونە ستران، ژ ئالیێ سترانبێژ و ھونەرمەندێن کورد ڤە ھاتنە گۆتن، د ھەر مالەکە کوردان دە ب سالان ھاتنە گوھدارکرن و ھەزکرن. ئەو وەک مارش، سترانێن تەکۆشینێ فۆنکسییۆن و رۆلێن جودا ژی لیستنە. دەما گلی ژ پرسا یەکتیێ و یەکبوونا کوردان تێ ڤەکرن، تاڤلێ ئەڤ رێزێن وی تێن بیرا ھەر کوردەکی وەلاتپارێز و نەتەوپارێز: “ئەگەر ئەم نەبنە یەک، ئەمێ ھەرن یەک ب یەک“. من گەلەک ھەول دا، دا بزانبم ڤان رێزان د کیژان بەرھەم و نڤیسا وی دە جیھ گرتنە، لێ ئەز د ڤی واری دە بسەرنەکەتم، ئەگەر کەسەک بزانبە و من ژێ ئاگاھدار بکە ئەزێ گەلەک کێفخوەش ببم. کورد د دەمێن دژوار دە وەک تێ زانین گەلەک ھەوجەداری ڤان گۆتنێن زێرین و رێنیشاندار مانە. د فۆلکلۆرا کوردی دە ژی ئەم راستی شۆپێن ڤێ پرسا گرنگ تێن، وەک ڤێ گۆتنا پێشیا: “یەک یەکە، دودو کۆمەکە”… د کلامێن کوردی دە ژی ڤێ مژارێ جیھ گرتیە: “ئەڤا نە شەرێ ھەسەنانە، نە شەرێ ھەیدەرانە، نە شەرێ جیبرانە نە شەرێ دۆزدە باڤێ ئەشیرانە” (شاکرۆ، ژ کلاما فەرزەندە بەگ).
د دەربارێ ژییانا مالباتا جەگەرخون دە رۆژ ب رۆژ ھن ئاگاھی و زانیاریێن نوو دەردکەڤن ھۆلێ. دەما ھونەرمەندێ ناڤدار ئارامێ تیگران د سالا ١٩٦٦ان دە لگەل ئەندامێن مالباتا خوە کۆچی ئەرمەنیستانێ دکە، نووچەگیھانێ رێیا تەزە پێ رە ھەڤپەیڤینەکە ب کوردی دکە. مالباتا ئارامێ تیگران و مالباتا جەگەرخون ل قامشلۆ جینارێن ھەڤ بوونە. د بەشەکە ڤێ ھەڤپەیڤینا دیرۆکی دە ل سەر ڤان دەمێن بھوری و ڤێ جینارتیا خوەش تشتنە بالکێش تێن گۆتن (رێیا تەزە، ٣-٨-١٩٦٦). ئەڤ بیرانین ب چەند نۆتێن من د رۆژنەمەیا ئاگۆسێ دە ژی ھاتنە وەشاندن. نھا ئەم گوھ بدن ھایک (برایێ ئارامێ تیگران) و داییکا وان ئەزنیڤێ:
“– وەڵە برا، مە ب کۆما خوە پار دەواتا کورێ شاییرێ کوردا جەگەرخوینە کەسرادا لیست، – ھایک دبێژە- تەمامییا قامووشلیێ ھاتە تەماشا وێ داوەتێ. جەگەرخوین جینارێ مەیی لاپی نێزیک بوو. شەڤ و رۆ ئەم و ئەو مالا ھەڤدو بوون، کەھلا ژنا وی مەرا مینانی خوووشکا بوو، لێ سینەما قیزا وی بەر چەڤێ مە مەزن بوو.
– جەگەرخوین گەلەکی ژ ئارام ھز دکر، دبر کێلەکا خوە ددا روونشتاندنێ و ئارام ژێ را ب سەھەتا دسترا. –ئازنیڤ گلیێ کور ددە تامکرنێ.
– ھەتانی نھا ژی ئەز پێشکێشا جەگەرخوین مینانی رۆنایا چەڤێ خوە خوەیی دکم،- ماریام ھۆڤھاننیسیانا جینارا وان دبێژە، – ئەوی تەمامییا شێرێ خوە ل مالا مە ماشینکێ خستنە و مە گەلەک جارا ئەو ژ قەزییاێ خلاز کرنە. نە کو تەنێ مالا مە و مالا جەگەرخوین ھەڤرا ھا بوون، لێ تەمامییا کورد و ئەرمەنیێد قامووشلیێ ھەڤرا مینانی برا بوون” (ئەز تێکلی دەڤۆکا رۆژنامەیا رێیا تەزە نەبووم).
جەگەرخون ژی د سالا ١٩٧٩ان دە لگەل ئەندامێن مالباتا خوە کۆچی سوێدێ دکە. ئەڤ ھاتنا وی د ناڤ کوردێن سوێدێ و ھەموو کوردێن ئەورۆپایێ دە دبە باییسێ کێفخوەشی و شاھییەکە مەزن. کورد وی وەک مەزن، سەرەک و باڤێ خوە دبینن. ئەو ددە پێشیا ڤان کوردێن ل دوورەوەلاتیێ، دبە ھێزەکە رووھانی ژ بۆ وان. چاوا تێ زانین پشتی ھاتنا جونتا لەشکەری ل ترکیێ (١٩٨٠) د ڤان سالان دە رەوشا کوردێن باکور بەر ب خرابیێ ڤە دچە. جەگەرخون ھم ل ھەمبەری ڤێ جونتایێ و ھم ژی زۆردەستیێن ل سەر گەلێ کورد دەنگێ خوە بلند دکە، دەردکەڤە مەیدان و کۆلانان. ئەڤ مەرجێن دژوار رۆلا “باڤێ کوردان” ددە جەگەرخون. ئەو ل سوێدێ دبە ئاڤۆکاتێ زمانەکی قەدەخەکری و جان ددە ڤی زمانی.
ئەز د سالا ١٩٨٣یی دە، سالەکێ بەری کۆچکرنا جەگەرخون ئەز ھاتم سوێدێ. پاشێ ئەز گەلەک جاران راستی ڤی ھەلبەستڤان و مەزنێ کورد ھاتم. من ئەندامێن مالباتا وی ژی ناس کرن. ئەڤ ناسین ژ بۆ من بوو کێفخوەشیکە مەزن. ئەو ل تاخا تەنستایێ دما، ئەز ل تاخا رینکەبی دمان. ل ڤان تاخێن کو گەلەک کورد لێ دمان، گەلەک نێزیکی ھەڤ بوون، وەک تاخێن بیانیان، خەریبان ھاتبوون ناسین. جارنا وی ژ من پرسا کوردێن قەرسێ، سەرھەدێ دکر. جارەکێ من سینۆرێ سەرھەدێ ھەتا قەرسێ درێژ کر. وی گۆت: “نا، ھەرە ژۆرێ، ھەتا باتوومێ ھەرە، دڤێ ژ مە رە دەرییەکی دەرکەتنێیێ بەھرێ ھەبە!”
جەگەرخون د سالا ١٩٨٤ان دە وەفات کر، ھەمان سالێ ھونەرمەندێ مەزن یلماز گونەی ژی ژ ناڤ مە کۆچ دکە. کوردێن ئەورۆپایێ، مرۆڤ دکارە بێژە کو دەمەکە درێژ ستووخار و سێوی مان. دەما جەگەرخون وەفات کر، رۆژا دن مە ل وێ تاخا ئەو لێ دما (تەنستا) جڤینەکە بیرانینێ ئامادە کر. من ب گۆتارەکە کورت خاتر ژ ڤی مرۆڤێ گرانبھا خوەست. وێنەیەکی ڤێ جڤینێ کو د ئالبووما من دە ھەیە، نیشان ددە کو ل کێلەکە من ھەر دو کورێن جەگەرخون، کەسرا و ئازاد روونشتنە. دەما جەگەرخون وەفات دکە، کورد بەدەنا وی دشینن باژارۆکێ قامشلۆ. رۆژنامایەکە سوێدی ڤێ کۆچا وی وھا تینە زمان: “ھەلبەستڤانەک ڤەدگەرە چییایێن خوە” (ئافتۆنبلادەت، ٤-١١-١٩٨٤). ب ڤی ئاوایی جەگەرخون بوو پەرچەیەکی دیرۆکا مەیا کوردێن سوێدێ ژی.
د چاپەمەنیا سوێدی دە جەگەرخون وەک “ھەلبەستڤانێ نەتەوی” (ناتۆانلپۆەت)یێ کوردان ھاتیە ناساندن. د ڤان رۆژنامەیان دە ناڤێ وی ژی ھەرتم ب ستیلا “جەگەر-خون” ھاتیە نڤیسین. رۆژنامەیێن سوێدی واتەیا ناڤێ وی ب ڤی ئاوایی وەرگەراندنە سوێدی: “دلێ کو خوین ژێ تێ” یان ژی “دلبخون”. قالا جەگەرێ (پشک و کەزەوێ نەکرنە). دەما ناڤێ جەگەرخون دبھیسم و دبینم پەیڤا “کەزەوپەرتی” تێ بیرا من. د سالێن بھوری دە ئێش و کەدەر، دەرد و کولێن کوردان خەلاس نەدبوون، ژ دەڤێ مرۆڤان ھەر تم ئەڤ ھەر سێ گۆتن دەردکەتن: “کەزەوا من پەرتی!”. یەک ژ ڤان ژی شێخمووس ھەسەن بوویە کو ناڤەکی نوو (مەھلەس) ل خوە دکە: جەگەرخون.
ھەلبەستڤانێ ناڤدار وەک ل ژۆرێ ژی مە دییار کر د سالا ١٩٢٤ان دە دەست ب نڤیساندنا ھەلبەستان کریە. ئیرۆ ئەم لێ دنێرن ١٠٠ سال ل سەر ڤێ گاڤا پێشین رە دەرباس بوونە. ب ڤێ نڤیسا کورت من خوەست بالا خوەندەڤانێن بۆتان تمەس بکشینم سەر ڤێ ژییانا رەنگین.
